10 Ağustos 2020’de Lübnan Başbakanı Hassan Diyab’ın istifasından sonra hükümeti kurmakla görevlendirilen Mustafa Edip üç haftalık bir uğraşa karşın siyasi tabakayı ikna edememiş ve vazifesini bıraktığını bildirmişti. Gelişmeler üzerine 22 Ekim’de başbakanlığa aday olduğunu ilan eden Saad Hariri ise cumhurbaşkanından onay alır almaz hükümetin en kısa vakitte tekrar teşkili için kabine adayları üzerinde çalışmalara başlamıştı. Ancak Cumhurbaşkanı Mişel Avn ile uzlaşı ortamının bir türlü sağlanamaması, 150 günde 18 başarısız görüşmenin gerçekleşmesine neden oldu. Bilhassa 4 Ağustos patlamasından sonra ekonomik olarak iflas noktasına gelen Lübnan, görüşmelerin tıkanmasıyla siyasi iflasa yanlışsız yol alırken, ülkedeki ittifakların yerini hazırlayan sebeplerle anayasal gerçekler ortasında ortaya çıkan çelişki, Lübnan tarihinde yeni bir açmazı da beraberinde getirdi.
Lübnan’da hükümetsiz geçen devirlere dair politik bir hafıza tazelemesi yapıldığında, geçmiş krizlerde ortaya çıkan sebep-sonuç münasebetinin, son beş aydır yaşanan tabloyu da çabucak hemen özetlediği görülüyor. Bakanlıkların dağılımındaki uzlaşmazlık, buna bağlı olarak mezheplerin temsili konusunda yaşanan diplomatik çatışmalar, siyasi tarafların tatminsizlikleri ve Fransa’nın başarısız teşebbüslerinin yanı sıra global siyasetteki başka gelişmeler, görüşmelerin tıkanmasında öne çıkan nedenlerdi. Bununla birlikte, Hariri’nin kurmaya çalıştığı yeni sistemde uygulamak istediği birtakım yapısal değişiklikler, ayrıyeten mevcut statükoya karşı takındığı tavır ve Avn’la ortasındaki ferdî sürtüşmelere varan gerginliğin görünür hale gelmesi, son beş aylık sürecin ayırıcı özellikleri oldu. Ülkenin cumhurbaşkanı ve başbakanının birbirlerine karşı çeşitli ithamlarda bulunmalarıyla ortaya çıkan fotoğraf ise Lübnan’da ittifaklar ortasında siyasi konsolidasyonu sağlamanın zorluğunu bir kere daha gözler önüne serdi.
BİR “SÜLÜS MUATTAL” SIKINTISI
22 Ekim’den hükümetin kurulamadığı bugüne kadar oluşan olumsuz atmosferin temel faktörlerinden biri, Cumhurbaşkanı Mişel Avn’ın kabinenin üçte birini (sülüs muattal) denetimi altında elinde tutma ısrarıydı. 2016’daki cumhurbaşkanlığı seçiminde ve 2018 seçimlerinden sonra da gün yüzüne çıkan ve aslında bir manada blokaj misyonuna karşılık gelen kavrama tutunan politikler, Lübnan anayasasının 69. hususunu temel alıyorlar. Her ne kadar anayasanın 65. unsuruna nazaran savaş ve barış kararı almak, harikulâde hâl ilan etmek, memleketler arası mutabakatlara onay vermek üzere temel hususlar meclisin üçte ikisinin onayını gerektirse de, 69. unsurun b fıkrasına nazaran, hükümetin düşürülmesi için üçte birlik oy oranı kâfi. Taif Anlaşması’nda yer alan bu husus üzerinden her parti yahut ittifak, üçte birlik orana sahip olması konusundaki gerekliliği de legal tertibe oturtmuş oluyor. Bu nedenle de politik zihniyetin ana omurgasını oluşturan sülüs muattal problemi, Lübnan’da hiçbir siyasi seçkinin taviz vermek istemeyeceği bir sorun olarak ülke gündemine yansıyor.
Bu noktada Hariri ile Avn ortasındaki “üçte bir oranı” üzerine çıkan uyuşmazlığın, esasen mezhepçi bir algı üzerine inşa edilmediği net bir biçimde görülebilir. Cumhurbaşkanı Avn, mezhebi fark etmeksizin kabineyi oluşturan 18 adaydan altı ismi kendisi belirlemek isterken Hariri uzlaşılamayan isimlerin yerine farklı adayların önerilmesini, lakin tek bir isim üzerinden tahdit konulmamasını ve son kararın başbakana bırakılması gerektiğini öne sürüyor. Üçte bir oranının veto yetkisine sahip olması bir yana, Hariri’nin Cumhurbaşkanı Avn’ın ısrarı karşısında bu kadar katı bir duruş sergilemesi, geçmişte yaşadığı acı deneyime dayanıyor. 2011 yılında, birinci başbakanlığı esnasında, Hizbullah ve müttefiklerinden oluşan 10 bakanın istifalarını sunmalarıyla hükümet otomatik olarak düşmüş, Saad Hariri Washington’da devrin önderi Barack Obama ile toplantıdayken beklenmedik bir biçimde başbakanlık koltuğunu kaybetmişti. O periyot “Hizbullah darbesi” olarak nitelendirilen bu durum, iç dinamiklerin yarattığı krizin dışa evrilmesini gösteren değerli bir örnek olmuştu. Mevcut durumda da Saad Hariri yeni bir meşruiyet krizi yaşamak istemediği için, kendisine sunulan dikenli başbakanlık koltuğunu reddederek sülüs muattal problemini tartışmaya kapalı bir hale getirmeye çalışıyor. 21 Mart’ta Avn’la yaptığı 35 dakikalık kısa görüşmede rahatsızlığını kelamlarıyla de açığa vuran Hariri, çoğunluğu 8 Mart blokuna hitap eden bir listeyi sonuna kadar reddedeceğini de açık bir biçimde göstermiş oldu.
BAKANLIK DAĞILIMI VE HARİRİ’NİN HANDİKAPLARI
Başka taraftan, 22 Mart’ta gerçekleşen gergin görüşmeden çabucak sonra düzenlenen basın toplantısında hazırladığı aday listesini sunan Hariri, ülkeyi hükümetsiz bırakan tek sorumlunun kendisi olmadığı bildirisini verse de, listenin ayrıntılarının birtakım çelişkiler barındırdığı açık. Bu noktada Hariri’nin sunduğu liste, hükümetin kurulma sürecinde bir öteki değerli tartışma konusu olan bakanlık sayısı ve bakanlıkların dağılımı problemini de farklı tartışma mecralarına sürüklüyor.
Teknokrat hükümet kurma hedefi taşıyan Hariri’nin Mişel Avn’a sunduğu listede birinci dikkati çeken nokta, adaylardan kimilerine iki bakanlık vazifesinin verilmiş olması. Bu noktada, örneğin hem sanayi bakanlığı hem de mülteci bakanlığı vazifesini üstlenmesi istenen Ermeni aday Karbit Slikhanian’ın hangi konuda ihtisasının olduğu sorgulanmaya açık bir görünüm arz ediyor. Özgeçmişine bakıldığında üniversite eğitimini matematik ve fizik kısmında tamamlayan Slikhanian’ın, milletlerarası bir şirketin müdürlüğünü yapıyor olması dışında bir deneyimi görünmüyor. Lübnan üzere bir mülteci ülkesinde deneyimsiz bir ismin adaylığı, doğal olarak Hariri’nin aday seçimindeki tekniğini ve anlayışını gaye tahtasına oturtuyor. Birebir formda hem dışişleri hem de tarım bakanı olarak aday gösterilen Dürzi aday Rabie Narsh da çeşitli ülkelerde büyükelçilik ve vekillik vazifelerinde bulunmuş olsa da tarım ve ziraat konusunda rastgele bir tecrübeye sahip değil.
Bu basamakta ihtisas sahibi uzmanlardan oluşturulması beklenen yeni hükümetin neden 18 bakanla sonlandırıldığı sorunu Hariri’nin içine düştüğü diğer bir handikap. Ancak burada da yeniden 8 Mart blokuyla yaşanan çekişmelerin yansımasını görmek mümkün. Lübnan siyasetinde bakanlık dağılımı mezhep temsili oranında sağlanıyor ve dörder bakanlığın Sünni, Şii ve Hristiyanlar ortasında dağılması gerekiyor. Buraya kadar taraflar ortasında bir sorun görünmezken, sayının artması yeni bir krizin kapısının aralanması manasına geliyor. Çünkü bakanların sayısı 20 şahsa çıkarılırsa eşit dağılım unsuruna nazaran bir Müslüman bir de Hıristiyan isim aday olmalı. Müslümanlardan seçilecek olan adayın ise Dürzi olması gerekiyor ki siyasi çatlak tam da bu noktada kendisini gösteriyor. Zira evvelki hükümet tartışmalarında da yer aldığı üzere, Lübnan Demokratik Parti önderi Talal Arslan’ın adayının gündeme gelmesi kelam konusu. Bu durum Hizbullah öncülüğündeki 8 Mart Bloku’nun elini güçlendireceği manasına geliyor. Arslan’a verilecek olan hisse ise öteki Dürzi başkan Velid Canbolat’ı mutlu etmeyeceği üzere, hükümet yeniden Hariri’yi kilitleyen bir sistemle kurulmuş olacak. Hasebiyle Hizbullah başkanı Hasan Nasrallah’ın bakan sayısının artırılması üzerindeki ısrarı Hizbullah tartısının hissedilmesini kolaylaştıracağı için, Hariri 18 bakanda kalarak kapıyı kapatmaya çalışıyor. Nasrallah ise “Hariri neden hükümetin genişlemesini istemiyor?” halindeki, aslında yanıtını bildiği soruyu tekrar sorarak zihinleri kurcalamaya devam ediyor. Bununla birlikte, Nasrallah’ın öteden beri teknokrat hükümete karşı olduğu da biliniyor. Münasebetiyle deneyimden öte bir egemenlik gayretinin kelam konusu olması, teknokrat hükümetin meşruiyetinin de sorgulanmasına yol açıyor.
Listede dikkati çeken bir öteki sıkıntı ise kimi adayların Hariri’ye olan yakınlıklarına yönelik tezler. Örneğin Maruni aday Rafael Nassar’ın Suudi Aramco şirketinde 2005-2018 yıllarında çalışmış olması, listenin şeffaf olmadığı argümanlarını güçlendirirken adaylığı çok da iyimser bir havayla karşılanmayan Hariri’nin ulusal güvenoyu konusunda birtakım zorluklarla karşılaştığı gerçeğini açığa çıkarıyor.
“Peki, bu liste krizi karşısında Lübnan halkının tercihi hangi istikamette olur” sorusu, Lübnanlı siyasalların sormadığı, tahminen de karşılığını merak etmediği bir soru. Protestoların başladığı gün olan 17 Ekim 2019’da 1,5 LBP olan 1 Amerikan dolarının, çıkan hükümet krizlerinin de eklenmesiyle birlikte 15,000 LBP’yi bulduğu ülkede, tabiatıyla Lübnan halkının birinci beklentisi doların makul düzeye gerilemesi ve iktisadın bir nebze de olsa rahatlaması. Hasebiyle toplumsal pencereden bakıldığında, pek çok Lübnanlı için listenin kimleri ne halde kapsadığından fazla, “güçlü bir iktisat için güçlü bir siyaset nasıl oluşturulur” sorusu daha fazla kıymet arz ediyor. Siyasi cephede ise “hangi adımlar bağlı bulunulan ittifakın güç kaybına uğramasını engeller” sorusu evvel geliyor.
Son analizde, Lübnan yine bir yol ayrımına girmiş görünüyor. Krizden çıkış için atılması gereken birinci adım, yeni hükümeti oluşturacak bakanlık listesinin revize edilmesi. Her ne kadar kısa vadede uygulanması mümkün görünmese de, üçlü blokajın kaldırılması listelerin daha şeffaf hazırlanmasında yolu açan bir faktör olabilir. Fakat anayasa hususlarının rastgele bir nedenle değişime uğraması, hükümetin kurulmasından daha çetrefilli sebepleri içeriyor. Erken seçim ise şimdilik iyi bir alternatif üzere görünmüyor. Başka taraftan her ne kadar teknokrat hükümet deneyimi olsa da bilhassa son beş aydır yaşanan gelişmeler, Lübnan’da teknokrat hükümetin kurulması için, adayların sadece alanlarında ihtisas sahibi olmalarının kâfi olmadığının en büyük delili. Bu manada, geçmiş hükümetlerin ömrünün kısa periyodik olmasında da esasen uzmanlık değil, güç yoksunluğunun olduğu görülüyor. Bu nedenle deneyimin güçle eşleştirildiği Lübnan’da hem Hizbullah’ın başından beri savunduğu tekno-siyasi hükümet hem de teknokrat hükümetin siyasi yerini oluşturan ideolojik tartışmalar bir mühlet daha devam edecek üzere görünüyor.
[İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde öğretim üyesi olan Dr. Tuba Yıldız Lübnan’ın siyasi tarihi ve din-siyaset münasebeti bağlamında mezhepler hakkında çalışmaktadır]Haber7
