Mürsel Gündoğdu’nun Ömer Hayyam ile ilgili dikkat çeken köşe yazısı:
Bir insanın bakışları yaşadığı sürece yıldızlara yönelmiş ve son dileği da çiçekler içinde uyumak olmuşsa orada büyük bir bilgelikten bahsedilebilir.
Hangi bilge kişi biricik umudunu gelip süreksiz bir dünyanın kör zindanlarına mahkûm edebilir ve hangi bilgenin gözü, rengarenk kır çiçekleriyle kopup gelen baharın olanca coşkusunu bir huzur feracesi olarak yüreğine nakşetmeye kayıtsız kalabilir?
Hepimiz bu hayatta en büyük isteklerimizle sınanırız aslında. Dilekleriniz ne kadar ışıklıysa günün sonunda hayatınız da o derece huzurlu olur.
Ömer Hayyam’ın son dileğine gelince onda çok derin bir mana zımnidir;
-Öyle bir yerde olsun ki mezarım, bahar gelince çiçekler dökülsün üzerine.
Sonsuza kanat taktığımızda hangimiz çiçekler içinde uyumak istemeyiz ki?
Evvel Ömer Hayyam’ı tanımanın akabinde da bu büyük bilgenin son dileğinin gerçekleşip gerçekleşmediğinin izini sürmek lazım. Bakalım bin yılın ötesinden Hayyam’ın bu çiçekli isteğinin çığlığını duyan olmuş mu?
İlim ve medeniyet güneşinin Doğu’dan yükseleceğine inanıyorsanız şayet yolunuzun Ömer Hayyam’la kesişmesi an sıkıntısıdır.
Doğu’nun tefekkür bahçelerinde gezintiye çıkanlar, karşılaştıkları her çiçekte Ömer Hayyam’dan bir renk ve rastladıkları her yıldızda ondan bir iz bulduklarını söyler bizlere. Bu yüzden Doğu’nun eşsiz çiçeklerinin ahvalini bilmeden Ömer Hayyam’ı anlamak neredeyse imkânsızdır. Tekrar gecenin karanlığına inat gökyüzünde huzurla raks eden yıldızların sırlarını çözmeden Hayyam’ı tanımak ve bir şafak vaktinde karanlığı aydınlığa çeviren güneşin isteklerini bilmeden Hayyam’ı anlamak mümkün değildir.
Hayyam üzerine yazmak, Doğu’nun bilim, ideoloji ve niyet tarihinin ışıklı koridorlarında gezmek, İslam niyetinin altın çağı olan 11. yüzyıl toplumsal tarihinin rengârenk sokaklarının tasvirini yapmak demektir bir bakıma, Doğu tefekkürünün Batı’yı nasıl doğurup emzirdiğinin ve büyüttüğünün ibretlik tarihini kaleme almak demektir. Hayyam üzerine yazmak, bütün karanlıklara inat güneşin, ayın ve yıldızların asırlara meydan okuyan aşk terennümlerini büyük bir titizlikle notaya dökmek demektir aslında.
Ömer Hayyam 18 Mayıs 1048 tarihinde, bayrağında çift başlı kartalı dalgalandıran Selçukluların karar sürdüğü Horasan bölgesindeki Nişabur kentinde doğdu. Asıl adı Gıyaseddin Ebu’l Feth Ömer İbn-i İbrahim el-Hayyam’dır.
Çadırcı manasına gelen “Hayyam” takma ismini babasının çadırcılık yapmasından almış, Selçuklu Veziri Nizamü’l-Mülk ve Bâtıni Daisi Hasan Sabbah ile birebir medresede okumuştur. Tahsil hayatına doğduğu kentte ünlü üstatlarının yanında başlayan Hayyam’ın, İbn-i Sina’yı manevi hocası olarak kabul ettiği, çocukluk ve gençlik yıllarını Nişabur’da İbn-i Sina ve Ebu Reyhan Biruni’yi araştırmakla geçirdiği bilinmektedir. İlme yatkınlığı sayesinde çok genç yaşta ideoloji ve matematikte seçkinleşmiş, şimdi yirmi iki yaşındayken periyodun kıymetli ilim merkezi Semerkant’a gitmiştir. 1061 yılında ise bu kentin baş kadısı Ebu Tahir’in himayesinde üçüncü derece denklemler üzerine Risale Fil-Berahin Ala Mesaili’l Cebir ve-l Mukabele (Cebir ve denklemlere dair Kanıtlar) isimli yapıtını yazmıştır. Hayyam bu kitapta, denklemlerin birden fazla kökü olabileceğini göstermiş ve bunları kök sayılarına nazaran sınıflandırmıştır. Onun üstün meziyetlerini fark eden Vezir Nizamü’l Mülk onu karargâhına davet etmiş, bunun üzerine Hayyam İsfahan’a göçerek orada kendisi için kurulan rasathanenin başına geçmiştir. On sekiz yıl burada çalıştıktan sonra Sultan Melikşah ismine Ululuğu Takvimi’ni düzenlemiştir.
Sarışın bozkırların gönüllerini rahvan atların nal izleriyle mühürleyip yeşerten Selçukluların himayesinde ilmin teşvik edildiği ve âlimin sınırsız paha gördüğü İslam kanısının en parlak devrinde yetişmenin avantajlarını çok hoş kıymetlendiren Hayyam, İbn-i Sina’dan sonra bu toprakların yetiştirdiği en büyük alımlardan biri kabul edilmiştir.
Hayyam; İdeoloji, fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında emsalsiz eserler kaleme aldı. Işığı günümüze dek süren bilimsel içerikli kitaplar yazdı. Matematikte binom açılımı ve bu açılımdaki katsayıları bularak çığır açtı. Dördüncü derece (kübik) denklemi birinci çözen oydu. Cebir Risalesi isimli yapıtı bir şah eser olmanın yanında onun matematik bilgi ve yeteneğinin çağları aşan boyutlarda olduğunun en değerli delilidir. Sayılar kuramı ve denklemlerle ilgili çalışmalarının yanında Pascal Üçgeni olarak öğretilen kuramın Hayyam tarafından oluşturulmuş olması, onun tesirinin hala devam ettiğini göstermektedir. Kaleme aldığı yapıtlarda üçüncü derece denklemlerin geometrik tahlili ve Öklid Beşinci Prensibi (Paralellik prensibi) üzerindeki araştırmaları ve Öklid teoremlerine eşit kıymette teoremler ileri sürmesi, Hayyam’ın ismini matematik dünyasında sonsuza kadar kalın harflerle yazdırmıştır.
Hayyam’ın fizik, metafizik ve astronomi alanındaki çalışmaları ile yazdığı birbirinden kıymetli eserler de batıda ilim zihniyetinin oluşmasına esin kaynağı olmuştur.
Hayyam; ilimde genel prensiplere dair, meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair, ideolojiye dair, fizik İlmine dair, cebir ve geometriye dair ismi bilinen on sekiz eser kaleme almıştır. “Ziyc-i Melikşah” isimli yapıtında astronomi ve takvime dair araştırmalarını kaleme almış ve bunu Selçuklu Sultanı Melikşah’a ithaf etmiştir. 21 Mart 1079 yılında tamamladığı, “Celali Takvimi” olarak bilinen takvim için büyük gayret sarf etmiştir. Güneş yılına nazaran düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün kusur verirken bugün kullandığımız “Gregoryen takvimi” 3330 yılda bir gün kusur vermektedir. Hayyam’ın yazdığı yapıtların bir kısmının batı kütüphanelerinde varlığı biliniyor iken bir kısmının da kayıp olduğu tabir edilmektedir. Kültür ve medeniyetimizin şah yapıtlarının bu türlü bir akıbetinin olması, irfanımızın en büyük talihsizliği olsa gerek.
Günümüzde Ömer Hayyam’ın en çok tanınan istikameti ise onun yazdığı birbirinden hoş rubailerdir.
Sevgili, seninle ben pergel gibiyiz,
İki başımız var, bir tek vücudumuz.
Ne kadar dönersem döneyim çevrende,
Er geç baş başa verecek değil miyiz?
Doğu edebiyatında rubai çeşidinin kurucusu olarak bilinen Hayyam, “Yaradılışın Sırrı, Ömrün Acısı, Ezel Yazısı, Devranın Döngüsü, Dönen Zerreler, Ne Olacaksa Olsun, Boşunadır ve Anı anlayalım” hususlarında çok çarpıcı rubailer yazmış, şiirleri bütün batı lisanlarına çevrilmiş ve Batı ülkelerinde ismine birçok dernek kurulmuş güçlü bir edebiyatçıdır tıpkı vakitte. Lakin klâsik şiirimizin içerdiği en yaygın sembolizm alanlarından olan “meyhane ve şarap” kavramlarını sıkça kullanması nedeniyle Hayyam, bilhassa batıda ve oradan esinlenerek bizde üstünkörü bir okumanın kurbanı haline getirilmiştir. Bu yanılsama sayesinde bugün Ömer Hayyam denince akla gelen; eyyamcı, gününü gün eden, her daim şarap ve meyhane ile meşgul olan kişi, aslında ilimde, fende ve edebiyatta doruğa çıkan bir mütefekkirin darağacına çekilmiş sureti üzeredir.
Hayyam, yazdığı rubailerde, insanları fikre sevk etmenin yanında doğayı, hayatı ve cihanı anlamak ve onu ciddiye almak için derin felsefi hususlarda kalem oynatmıştır. Lakin onca derin içeriğe karşın rubailerinin lisanı arı, sade ve halk ortasında çarçabuk anlaşılır bir lisandır.
Yaşamanın sırlarını bileydin
Vefatın sırlarını da çözerdin;
Bugün aklın var, bir şey bildiğin yok:
Yarın, akılsız, neyi bileceksin?
“Bildiğim tek şey hiçbir şey bilmediğimdir” diyen Sokrates’in bilgeliği Hayyam’ın şiirinde en yalın sözlerle doruk noktasına ulaşır. Şiirlerinde bize, yokluktan kelam ederek uçsuz bucaksız varlığın yükünü hissettirir. Şarap sembolüyle biz farkına varmadan anın nasıl gelip geçtiğini ve geçip gidenlerin bir daha geri dönmeyeceğini yine hatırlatır. Onun şiirlerinin temel ideolojisi, hiçliktir, yokluktur. Tabiatın ve elle tutulur gerçekliğin lisanını kullanarak, geçmiş yokla gelecekteki yokluk ortasındaki geçiş sırasında gözlemlediklerini yalın bir sözle lisana getirir. Onun rubailerinde varla yok ortasında Araf’ta şaşılası bir bütünlük görürüz ki çabucak hemen tüm şiirlerinde işte bu bütünlük içindeki gayrı resmi geçidin hayret uyandıran hikayesini dinleriz ondan.
Her sabah yeni bir gün doğarken,
Bir gün de eksilir ömürden;
Her şafak bir hırsız üzeredir
Elinde bir fenerle gelen.
Olanca sadeliğine karşın Hayyam’ın şiirlerini layıkıyla anlamak büyük bir ilmi ve felsefi birikim gerektirir. Derin sularda yüzmeyi bilmeyenler ve ummana dalmak için gayret göstermeyenler onun şiirindeki engin tefekkürü anlayamaz. Bu yüzden Hayyam, sığ sularda yüzmeyi alışkanlık haline getirenlerce gereğince anlaşılmamış yahut yanlış anlaşılmıştır.
Varlığın sırları gizli, benden;
Bir düğüm ki ne sen çözebilirsin, ne ben.
Bizimki perde gerisinde dedi-kodu:
Bir indi mi perde, ne sen kalırsın, ne ben.
Gelelim Hayyam’ın son dileğine;
Hayyam’ın Nişabur’daki mezarını İranlı mimar, Huşeng Seyhun inşa etmiştir. Şöyle anlatır bunun kıssasını; Ben Hayyam’ın “mezarım o denli bir yerde olsun ki ilkbahar gelince çiçekler dökülsün mezarıma” kelamını işitince, bulunduğu bağda mezarın burcunu bağdaki kayısı ağaçlarına nazaran üç metrelik yükseklik farkıyla yaptım. Bu nedenle ne vakit bahar gelse ve çabucak akabinde kayısı ağaçları çiçeklerini dökse bu çiçekler Hayyam’ın mezarının üzerine gelir.
Geleceğe dair umudu olanların bu eforları yarı yolda kalmaz. Bilinen o ki dileği ışıklı olanların yarınları daima aydınlık ve huzur yüklü olacaktır.
Kalın sağlıcakla efendim.
Haber7
