Dr. Ahmet Yarız, koronavirüs salgınının Türkiye iktisadı üzerine tesirlerini anlatan değerli bir yazı kaleme aldı. Yarız, Son kırk yılda yaşanan çok sayıda ekonomik ve siyasal buhranların kazandırdığı dayanıklılık ve tecrübenin devletimiz için çok kıymetli fırsatlar oluşturduğu söyledi.
İşte Yarız’ın o yazısı;
Haber7.com’un 29 Nisan 2020 tarihli nüshasında ve “Corona günleri zatî ve kurumsal iktisadımızı ne kadar etkileyecek” başlıklı metnimiz yayınlandığında, salgın dünyada ve devletimizde tesirlerini ağır bir biçimde hissettirmekteydi.
Aradan geçen iki aylık vade içerisinde salgının hem dünyada hem de memleketimizde tesirleri göreli olarak azaldı. Ferdî, toplumsal ve ekonomik ömür sıradana yahut moda deyimle yeni sıradana dönüş sürecinde iken salgında 2. dalga yahut yeni bir salgın söylemleri gündemde nokta almaya başladı.
Salgının insan, topluluk ve ekonomik hayata tesirleri şimdi tam olarak ortadan kalkmamış iken 2. dalga yahut yeni bir salgın tasasının gerçekleşmemesini dileyelim. Birinci metnimizde salgına karşı alınacak ferdî, kurumsal ve kamusal önlemler 3T (Tedbir-Takdir-Tevekkül) ile simgeleştirilmiş idi (1) . Aradan geçen süreçte bu simgelere 3S (Sabır-Sabır-Sabır) ve 3S (Sabrın Sonu Selâmettir) olmak üzere iki küme simge daha ek ederek metnimize başlayalım.
Salgının başlangıcından itibaren tüm dünyada ve devletimizde insan, topluluk, toplumsal hayat, ticaret, iktisat vb. sahalarında tarihte görülmedik sınırlamalar, kısıtlamalar ve yasaklamalar konulurken hayatın taban seviyede olsa da kesintiye uğramadan devam etmesine yönelik çok sayıda önlemler alındı. Bu metnimizde; alınan önlemlerin makro ekonomik göstergelerde ürettiği sonuçlar ve yılın kalan devrine ait beklentiler ele alınmaktadır.
29 Nisan 2020 tarihli metnimizde salgın sürecini; özellikleri, tesirleri, alınacak önlemleri ve devir boyutunu dikkate alarak Kısa Vade, Orta Vade ve Uzun Vade olarak üç farklı başlıkta tanımlamıştık. Bu başlıkları 1.Aşama, 2.Aşama ve 3.Aşama biçiminde tabir etmekte mümkündür.
Kısa Vade (1.Aşama): Salgının denetim altına alındığı anonsu resmi makamlar tarafından yapılmış olmakla birlikte tekrarlama riskine yönelik net bir açıklama şimdi ilan edilmediği için birinci metnimizde 0-3 ay aralığında olabileceğini söz ettiğimiz bu devrin tamamlandığı ve Orta Vadenin(2.Aşamanın) başında olduğumuz umumî kabul görmektedir. Bu devrin öncelikli ve neredeyse tek gayesi; birey, aile, kurumlar ve devlet olarak kalıcı hasar almadan geçilmesidir. Orta Vade (2. Aşama): 1. aşamanın tamamlanmasından itibaren 3- 9 ay aralığında bir devir alabileceğini tabir ettiğimiz bu aşama Mart 2021’e kadar sürebilecektir. Ayrıntılı bir hasar tespit çalışmasının akabinde tedavi programı, rehabilitasyon ve restorasyon faaliyetleri bu devrin en kıymetli ve öncelikli faaliyetleridir. Uzun Vade (3.Aşama): Toplumsal ve ekonomik faaliyetlerin süratli bir halde Covid-19 öncesi seviyeye yaklaştığı devir olup ne kadar süreceği küresel politik ve finansal konjonktür ile devletlerin kendi dinamiklerine nazaran farklılık gösterebilecektir. Memleketimiz için bu mühletin 2021 sonunu aşabileceği kıymetlendirilmektedir.
Salgın başlangıcında devletler, temel kişisi gereksinimlerin karşılanması, ekonomik hayatın devamı, üretim ve tedarik zincirinde kesinti olmadan 2.Aşama ve 3.Aşamaya salimen geçiş için nakit yardımlar, finansmana (krediye) erişimin kolaylaştırılması ve maliyetinin düşürülmesi ile vergi ertelemeleri üzere bütçe açıklarının artmasına, kamu borç yükününü ağırlaşmasına ve mali genişlemeye neden olan tedbirler almıştır. Alınan tedbirlerin memleket ekonomileri üzerinde en süratli ve en olumsuz tesirleri bütçe istikrarı ve kamu borçluluk seviyelerinde görülmüş, süreç içinde kamu gelirleri dramatik biçimde azalırken sarfiyatlar süratli bir halde artmış, doğal olarak bütçe açıkları ve finansman gereksinimi büyümüştür. Artan açığın finansmanında kamu borçlanmasına tartı verilirken kimi gelişmiş memleketlerde merkez bankası kaynakları da kullanılmıştır. Sonuç olarak kamunun borçluluk nispetleri süratle yükselmiş ve merkez bankalarının bilançoları büyümüştür.
Devletimiz ile birlikte başta ABD, Avrupa Birliği, gelişmiş devletler ile birlikte çok sayıda devlet yukarıda tabir edilen tedbirleri içeren çok sayıda ekonomik paket açıklamıştır. Dünya iktisadına ve finansal sistemine taraf veren en tesirli kurum FED bu bahiste öncülük yapmış, bilançosunu kısa devirde 4 Trilyon USD’den 10 Trilyon USD’ye büyüteceğini ilan etmiştir. Aktüelde bilanço büyüklüğü 7 Trilyon USD’ye ulaşmıştır.
Memleketimizde açıklanan ekonomik paketlerin yenideki meblağının 250 Milyar TL’yi aştığı ve ürettiği ekonomik gücün çarpan tesiriyle 600 Milyar TL’ye ulaştığı tabir edilmiştir.
Orta Vadeye (2.Aşama) geçişin başlangıcında olduğumuz bugünlerde temel makro ekonomik göstergelerde şimdiki durum ve yıl sonu beklentileri aşağıda söz bölge almaktadır:
GSYH ve Büyüme: Iktisatta canlılık geçen yılın 2. yarısından itibaren hızlanmış, GSYH üçüncü çeyrekte % 1 ve dördüncü çeyrekte % 6 büyürken birinci iki çeyrekteki küçülme nedeniyle yılın tamamındaki büyüme % 0,9 olmuştur. Covid-19’un toplumsal ve ekonomik hayata tesirleri Mart ayının ortasından itibaren hissedilmeye başlanmış, Nisan ayında en şiddetli seviyeye yükselmiş ve Mayıs ayında göreli olarak azalmıştır. Iktisatta büyüme trendinin yeni yılda devam etmesi, yılın birinci çeyreğinde salgın tesirlerinin şimdi hissedilmemesi ve 2019 Yılının birinci iki çeyreğindeki düşük baz tesiri nedeniyle 2020’nin birinci çeyreğinde % 4,5 üzere dikkat cazip bir büyüme performansı ortaya çıkmıştır. Yılın 2. çeyreği sona ererken salgının tesirleri azalmaya başlamış ve ekonomik canlanma Nisan ayına nazaran artmış iken 2. dalga yahut yeni bir salgın tehditleri gündemde sonlu olsa da taraf almaya başlamıştır. Bu faktörler yılın kalan kısmındaki ekonomik büyümeyi aşağı istikametli baskılayabilecektir. Öte yandan dünyanın gelişmiş ve gelişen ekonomileri için ekonomik beklentiler tarihte görülmemiş seviyede küçülmeye işret etmektedir. Bu bağlamda milletlerarası kurumlar Türkiye iktisadının 2020 yılında % – 4 – % 8 üzere epey geniş bir aralıkta küçülmeye maruz kalabileceği istikametinde değerlendirmeler yayınlamıştır. Memleketler arası kurumların bu beklentilerine karşın, devletimizin dünyanın vesair memleketlerine nazaran daha iyi bir büyüme orantısı yakalayabileceğini ve sürpriz bir performans gösterebileceğini düşünmekteyiz.
Pahalılık 2018 yılında % 20,3 nispetindeki yüksek seviyelerinden süratli bir gerileme göstermiş ve geçtiğimiz yılı % 11 ile tamamlamıştır. Salgın periyodunda yaşanan gelişmelerin tesiriyle pahalılık Mayıs ayında % 1,36 ve yılın birinci beş ayında yekun % 4,57 (geçen yıl birebir periyot % 4,99) olurken yıllık paha ise % 11,39’a yükselmiştir. Döviz fiyatları, besin ve sıhhat fiyatlarındaki artışlar ilk beş aydaki pahalılığı besleyen gelişmelerdir. Bu yılın Temmuz ve Ekim ayı pahalılık orantıları 2020 yılı pahalılığında belirleyici olacaktır. Çünkü geçen yılın pahalılık stokunda (Temmuz ayında % 1,36 ve Ekim ayında % 2 olmak üzere) % 4’e yakın ve epey yüksek bir orantı bulunmaktadır. Yıllık pahalılık hesabında geçen yıla ilişkin yüksek nispetlerin hesaplamadan çıkması ve 2020 yılı Temmuz ve Ekim ayında daha düşük seviyelerde oluşabilecek orantıların hesaplamaya girmesi ile pahalılık aşağı taraflı olacaktır. Yıl içinde muvakkat bir artış gerçekleşse bile azalan trend ile pahalılığın yıl ahir % 10 civarına gerilemesi beklenmektedir.
2019 yılını % 13 ile tamamlayan işsizlik, nispeti en son olgunun açıklandığı Mart ayına kadar ılımlı bir seyir izlemiş ve sonlu bir artışla % 13,2’ye yükselmiştir. Olguların yayınlama takvimi nedeniyle salgının negatif tesirleri şimdi işsizlik nispetlerine yansımamıştır. Gelgelelim GSYH ve Büyüme kısmında tabir edilen gelişmelerin işsizliği direkt etkileyeceği dikkate alındığında işsizliğin Nisandan itibaren yükselişe geçmesi kaçınılmazdır. Öte yandan salgın devrinde istihdama yönelik düzenleme ve sınırlamaların işsizlik nispetlerini aşağıya çekebilme ihtimali göz gerisi edilmemeli ve salgın periyodunda başka memleketlerde görülen yüksek oranlı sıçramalar beklenmemelidir. Yıl içinde daha yüksek nispetlere ulaşmakla birlikte yıl sonunun % 14 – % 16 aralığında gerçekleşmesi beklenmektedir.
Dış Ticaret ve Ödemeler Istikrarı: Geçtiğimiz yıl; Dış Ticaret Istikrarı -29 Milyar USD, İhracatın ithalatı karşılama nispeti %86, Cari Süreçler Istikrarı (Uzun yıllar sonra birinci kez) + 8 Milyar USD ve Cari Süreçler Dengesi/GSYH % +1,1 ile tamamlanmıştır. Geçen yılın devamı olarak 2020 birinci çeyrek büyüme açısından yukarı istikametli bir performans gösterirken dış ticaret istikrarı ve ödemeler istikrarında ise aşağı taraflı tesirler üretti. Ocak-Nisan 2020 devrinde dış ticaret açığı – 17,5 Milyar USD (geçen yıl tıpkı periyot 8,7 Milyar USD) ve ihracatın ithalatı karşılama nispeti % 75 (geçen yıl tıpkı periyot % 87), Cari Süreçler Istikrarı -12,8 Milyar USD (geçen yıl 0,9 Milyar USD) olarak gerçekleşmiştir. Yurt dışından anapara girişlerinin azalması nedeniyle açığın finansmanında yüklü olarak rezervler kullanılmıştır. 2020 sonu için öngörüde bulunmanın zorluklarına karşın kestirimlerimiz aşağıdaki formdadır: İhracat 160 Milyar USD, İthalat 200 Milyar USD, Dış Ticaret Dengesi -40 Milyar USD, Cari Süreçler Istikrarı -30 Milyar USD ve Cari Süreçler Dengesi/GSYH % -4.
Bütçe Istikrarı: 2018 yılında -49 Milyar TL ve geçen yıl -73 Milyar TL olarak gerçekleşen bütçe istikrarı 2020 yılında ise -139 Milyar TL olarak hedeflenmiştir. Bütçe istikrarı salgın tesirlerinin hissedilmeye başlandığı Mart ayında -44 Milyar TL ve Nisan ayında -43 Milyar TL olmak üzere iki ayda -87 Milyar TL’ye ulaşmıştır. Mayıs ayında toparlanma tesirleriyle bütçe istikrarı -17 Milyar TL’ye gerilerken Ocak-Mayıs devri için -90 Milyar TL’ye ulaşmıştır (Geçen yıl -66 Milyar TL). Ekonomik ve siyasal konjonktürde mucize bir gelişmeme olmaması, birinci yarıya nazaran ekonomik canlılığın artması ve 2. dalga ihtimalinin azalmasına bağlı olarak bütçe dengesinin +/- % 10 sapma ile -180 Milyar TL civarında ve Bütçe Dengesi/GSYH’nın ise % -5 civarında (geçen yıl % -2,9) oluşabileceği iddia edilmektedir.
Kamu Borçluluk Seviyesi: 2019 datalarına nazaran Kamu Brüt Borç Stoku (KBBS) 1,5 Trilyon TL ve KBBS/GSYH nispeti % 34 seviyesindedir. Bu nispet bir çok gelişmiş devlet ve tıpkı kategoride konum aldığımız memleketlere nazaran nispeten düşüktür. Salgın sürecinde bütçe açıkları ve açıklanan ekonomik paketlerin finansmanı için borçlanmaya tartı verilmesi ile KBBS yükselmektedir. Lakin bu artışlar ile 2020 ahir KBBS 2 Trilyon TL’ye ve KBBS/GSYH % 42 civarında bir nispete yükselse dahi gelişmiş memleketler ve birebir ekonomik kümedeki devletlerin Covid-19 öncesindeki orantılarına nazaran çok daha düşük bir seviyededir.
Gayri: Ekonomik aktiviteyi ölçmek maksadıyla kullanılan çok sayıda gösterge (kapasite tasarruf nispeti, bankacılık kesimi kredi seviyesi, karşılıksız çek ve protestolu senetlerin nispeti, konut ve otomotiv satışları, satın alma başkanları endeksi vb.) Nisan ayında toparlanmanın başladığına işaret etmektedir.
Sonuç olarak Covid-19 sürecinin Orta Vadenin (2.Aşamanın) başlangıcında olduğumuz bugünlerde Nisan ayında en berbatın görüldüğü ve dip seviyelerden yukarı taraflı bir çıkışın yaşandığı bir ivme yakalanmış durumdadır.
Bu gelişmelere ek olarak; salgının küresel üretim ve tedarik zinciri ve alışkanlıklarında esaslı değişimlere neden olabilmesi ihtimali, devletimizin üretim gücü ve kapasitesi ile Avrupa pazarına yakınlık avantajı, genç nüfusumuz, iç talep potansiyeli, son kırk yılda yaşanan çok sayıda ekonomik ve siyasal bunalımların kazandırdığı dayanıklılık ve tecrübenin devletimiz için çok değerli fırsatlar oluşturduğu düşülmektedir. Bütün bu hususları birlikte değerlendirildiğinde devletimiz salgını gayrı devletlere nazaran daha aza hasarla atlatabilecek ve gelecekte değerli fırsatları yakalayabilecektir.
Haber7
