Rıfat Ilgaz Fatma Hanım ve Hüseyin Vehbi Bey’in 7. çocuğu olarak 7 Mayıs 1911’de Cide’de dünyaya geldi. Ilgaz, ilkokulun 5 yılını Cide, bir yılını ise Terme’de okudu. Ortaokula Kastamonu’daki ablasının yanında devam eden müellif, yatılı okuduğu Kastamonu Muallim Mektebinden 1930’da mezun oldu. Ilgaz’ın gemicilik, gemi katipliği ve Düyun-ı Genele memurluğu vazifeleri yapan babası Vehbi Beyefendi, 1928’de Terme’de hayatını yitirdi. Rıfat Ilgaz, 1931’de Bolu Maarif Müdürlüğünce Gerede’de ilkokul öğretmeni olarak atandı, akabinde Akçakoca, Hendek ve Düzce ortasında bir köy olan Gümüşova bucağına tayin edildi. Birinci evliliğini 1931’de öğretmen arkadaşı Nuriye Hanım ile yapan muharririn, 1932’de kızı Gönül dünyaya geldi. Ilgaz, 1933’te askere gitti ve askerdeyken eşinden ayrıldı. Usta edebiyatçı, 1934’te soyadı almayana maaş verilmeyeceğinin açıklanması üzerine, hayatında büyük ehemmiyeti olduğuna inandığı Kastamonu’yu simgeleyen Ilgaz soyadını seçti.
UZUN MÜDDET VEREM TEDAVİSİ GÖRDÜ
Gazi Eğitim Enstitüsünde 1936-1938’de okuyan Ilgaz, Adapazarı’na Türkçe öğretmeni olarak atandı. Lakin verem olan müellif, rahatsızlığı ağırlaştığı için İstanbul’a gelerek, Yakacık Sanatoryumu’nda tedavi gördü. Ilgaz, hastalığının tedavisi nedeniyle İstanbul’a tayin istemesinin akabinde, 1939’da Karagümrük Ortaokulu’nda misyona başladı. Tıpkı yıl öğretmen Rikkat Hanım ile evlenen usta kalemin, 1940’ta oğlu Aydın, 1946’da ise kızı Yıldız dünyaya geldi.
“Çığır”, “Oluş”, “Ulus”, “Güneş”, “Yücel”, “Varlık”, “Hamle” ve “Yeni İnsanlık” üzere çeşitli gazete ve mecmualarda yazmaya başlayan Ilgaz, tıpkı yıllarda Hasan Tanrıkut, Sabahattin Kudret Aksal, Salah Birsel’le tanıştı. Başarılı edebiyatçı, 1942’de A. Kadir ve Ömer Faruk Toprak ile Yürüyüş mecmuasının takımında yer aldı ve mecmuada Orhan Kemal, Sait Faik Abasıyanık, Cahit Irgat, İbrahim Abdülkadir Meriçboyu, Nazım Hikmet’le çalıştı.
“Yarenlik” isimli birinci şiir kitabını 1943’te edebiyatseverlerle buluşturan Ilgaz, 1944’te yayımlandıktan 25 gün sonra toplatılan “Sınıf” isimli şiir kitabından ötürü 6 ay mahpus cezası aldı. Mahpustan çıktığında sıhhati düzgünce berbatlaşan müellif, öğretmenlik işini ve İstanbul Üniversitesi İdeoloji Kısmı’nda başladığı öğrencilik hakkını kaybetti.
Hastalığı münasebetiyle İstanbul Validebağ Sanatoryumuna yatan Ilgaz, 1947’de sanatoryumdan çıkarıldı. Yaklaşık 8 yıl farklı hastanelerde verem tedavisi gören Rıfat Ilgaz, kendi yaşantısından yola çıkarak “Pijamalılar” romanını yazdı ve bu yapıtında verem hastanelerinde ömür gayreti veren hastaların hayatını, güldürü yordamıyla kaleme aldı.
TOPLUMCU GERÇEK YAZILAR KALEME ALDI
Yazılarında ve ömründe toplumcu gerçekçi bir çizgi devam ettirmeye çalışan Ilgaz’ın 1953’te yazdığı “Devam” isimli kitabı da toplatıldı. Yazıları ve şiirleri nedeniyle kovuşturmaya tabi tutulan Ilgaz, yaklaşık 5,5 yıl mahkumiyet alsa da hem hastalığından hem de af kapsamına girdiği için cezasının bir kısmını yattı.
İnceleme müellifi ve eleştirmen Asım Bezirci, “Papirüs” mecmuasının 19. sayısında, şiirlerinde Faruk Nafiz Çamlıbel, Ahmet Kutsi Tecer, Halit Fahri Ozansoy üzere hececi şairlerin tesirinde kalan Ilgaz için, “Rıfat Ilgaz’ı çoğumuz oldum bittim ‘toplumcu’ şairi diye tanırız. Uzun bir müddet ‘toplumcu olmayan’ şiirler de yazdığını bilmeyiz. Zira, bu cins şiirler eski mecmuaların sayfaları ortasında kalmıştır. Ilgaz, onları hiçbir kitabına almamıştır. Bundan dolayı de oldum mümkün, toplumsal bahisleri işleyen bir şair sayılmıştır. Meğer, Ilgaz’ın toplumcu bir şair olarak muvaffakiyet kazanmasında bu şiirlerin de bir hissesi vardır.” değerlendirmesini yapmıştı.
Rıfat Ilgaz, Aziz Nesin ve Esat Adil üzere isimlerle “Gerçek” gazetesini çıkardı. Necati Sözen’in sahibi olduğu “Adembaba” mecmuasında 1952’de yazmaya başlayan usta muharririn, “Dolmuş”, “Külah” ve “Taş” isimli tanınan mizah mecmualarında de yazıları yayımlandı. Öğretmenlik yaparken öğrencileriyle kendi çocukları üzere ilgilenen, daha sonra çocuk edebiyatında da eserler veren Ilgaz, öğretmenlik hayatındaki müşahedelerini yapıtlarına yansıttı.
BİRİNCİ DEFA DOLMUŞ MECMUASINDA HABABAM SINIFINI OKUYUCUYA SUNDU
Ilgaz, 1952-1960’ta “Tan” gazetesinde düzeltmen, dizgici ve röportaj müellifi olarak çalışırken “Dolmuş” mecmuasında “Stepne” takma ismiyle “Hababam Sınıfı”, “Bizim Koğuş” ve “Don Kişot” yapıtlarını dizi olarak okuyucuyla buluşturdu.
Oğlu Aydın’ın okul maceralarıyla “Hababam Sınıfı”nı oluşturan Ilgaz, hikayelerine öğretmenlik anılarıyla müşahedelerini de ekledi. Unutulmaz muharririn, 1959’da kaleme aldığı ve büyük üne kavuşturan “Hababam Sınıfı” kitabı, 1966’da oyunlaştırılarak Ulvi Uraz Tiyatro Topluluğu tarafından sahnelendi. Oyun, 1969’da İstanbul Tiyatrosu’nda yine sahneye koyuldu, 1975’te ise Ertem Eğilmez’in direktörlüğünde beyaz perdeye aktarıldı.
Mehmet Saydur, “Rıfat Ilgaz’lı Yıllar” isimli anı kitabında, yaşadığı devirde eğitim sisteminde gördüğü aksaklıkları ele alan Ilgaz’ın, “Hababam Sınıfı”nı yazma gayesini şu sözlerle açıkladığını aktardı: “Hababam Sınıfı bir eğitim yergisidir. Mizah beyazdır, olumludur. Mizahta gülme ana öğe değildir. İsteyen ağlar, isteyen güler. Ben yergi yapıyorum, güldürü bile düşünmüyorum. Hababam Sınıfı’nda üç şeyin yergisi yapılmıştır, kopyanın, ezberin, uydurma hürmetin. Benim mizahım düşündürmeye dayanır. Hababam Sınıfı’nda bize yakışmayan eğitimsel şeylerin yergisini yapıyorum.”
Ilgaz, “Vatan”, “Demokrat İzmir”, “Yeni Gün”, “Yeni Ulus” gazeteleri ile “Akbaba” mecmuasında de yazılar yazdı. Daha sonra Sınıf Yayınları’nı kuran müellif, kendi kitaplarını buradan yayımladı. Basın Erdem Kartı’nı 1970’te alan, 1974’te emekli olup doğum yeri olan Cide’ye yerleşen Ilgaz, 12 Eylül 1980 darbesinde tekrar gözaltına alındı. Rıfat Ilgaz, “Yıldız Karayel” isimli yapıtıyla 1982’de “Madaralı Roman Ödülü” ve “Orhan Kemal Roman Ödülünü”, “Ocak Katırı Alagöz” ile de 1987’de “Ömer Faruk Toprak Şiir Ödülü”nü aldı. Hayatı boyunca 5 defa evlenen Ilgaz’ın 4 çocuğu oldu. Unutulmaz yapıtlara imza atan Ilgaz, 7 Temmuz 1993’te İstanbul’da vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığına defnedildi.
İNSAN SONRADAN MİZAHÇI OLMAZ, MİZAHÇI DOĞAR
Ilgaz, “İnsan sonradan mizahçı olmaz, mizahçı doğar” kanısını savunurken, bir aktiflikte yaptığı konuşmada mizahi istikametini şöyle anlattı: “Ben mizahçı olduğumu çok geç anladım. Neden? Hababam Sınıfı’ndan sonra baktım ki halk sevdi, gülmeye başlıyor, ‘Ben kendimi yalnız şair zannederdim, mizahçıymışım da…’ dedim, kendi kendime. Sonradan düşündüm sanki ben okuduğum edebiyat kolundaki hocalardan mı öğrendim bu mizahı?’ Bir incelemeye başladım, şiirlerimi de aradım. Benim için yapılan bir toplantıda Ahmet Gülhan ‘Mıstabey’ şiirimi okudu. Herkes önemli ciddi dinleyecek, tahminen de üzülecek… İkinci Dünya Savaşı’ndan, Almanlardan bahsediyorum şiirde… Baktım millet gülüyor. Ben bunu, çok trajik bir olayı anlatayım diye yazmıştım…”
BİRİNCİ BAŞLARDA TAKMA İSİM KULLANIYORDU
“Şair” tarafına toz konduramadığı için birinci başlarda şiir haricindeki yazılarını takma isim kullanarak yazan Rıfat Ilgaz, bir röportajında ise mizahla alakalı şu sözleri kullandı: “Mizah diye bir yazı tipi yoktur. Yazı çeşidi romandır, hikayedir, köşe yazılarıdır, anılardır. Mektup bile bir yazı cinsidir de mizah bir yazı tipi değildir. Çeşit olsaydı tekniği olurdu. Mizah bir biçimdir. Topluma bakış açısıdır. Mizah şiir, hikaye, roman olabilir. Çeşit değil, biçimdir. Mizacımızdan gelen bir özelliktir, bir çeşnidir. Yazı çeşitleri marifet ve teknik ister. Bunları sağladın mı muvaffakiyet tamdır. Mizah ne ister? Mizah insanın mizacından geldiği için bilgi değildir, edinilemez. Teknik de değildir. İnsanın yaradılışında bu özellik varsa mizah başarılı olabilir.”
ILGAZ’IN KİMİ YAPITLARI ŞÖYLE;
Şiir: “Yaşadıkça”, “Devam”, “Üsküdar’da Sabah Oldu”, “Soluk Soluğa”, “Karakılçık”, “Uzak Değil”, “Güvercinim Uyur mu?”, “Kulağımız Kirişte”, “Çocuk Bahçesi (çocuk şiirleri)”
Kıssa: “Radarın Anahtarı”, “Don Kişot İstanbul’da”, “Kesmeli Bunları”, “Al Atını”, “Palavra”, “Bunadı Bu Adam”, “Tuh Sana”, “Çalış Osman Çiftlik Senin”, “Hababam Sınıfı Uyanıyor”, “Hababam Sınıfı Baskında”, “Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı”
Roman: “Hababam Sınıfı”, “Bizim Koğuş”, “Karadeniz’in Kıyıcığında”, “Karartma Geceleri”, “Meşrutiyet Kıraathanesi”, “Apartıman Çocukları”, “Hoca Nasrettin ve Çömezleri”
Tiyatro: “Hababam Sınıfı”, “Hababam Sınıfı Baskında”, “Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı”, “Çatal Mata Kaç Çatal”, “Abbas Yola Giden”
Hatıra: “Kırk Yıl Evvel Kırk Yıl Sonra”, “Yokuş Yukarı”, “Biz de Yaşadık”
Çocuk Edebiyatı: “Bacaksız Kamyon Sürücüsü”, “Bacaksız Okulda”, “Bacaksız Paralı Atlet”, “Öksüz Civciv”, “Küçükçekmece Okyanusu”, “Cankurtaran Yılmaz”, “Kumdan Betona”
Haber7
