Amerika Birleşik Devletleri ile Çin Halk Cumhuriyeti arasında yine alevlenen “Soğuk Savaş” telaffuzları, ABD ve Avustralya savunma ve dışişleri bakanları ortasında Temmuz ayının son haftasında gerçekleşen ikili görüşmeler sonucunda soğuk bir savaştan çok sıcak fakat çatışmalı uzunluk ölçüşmeleri de içerebilecek bir sürece evrildi. Taraflar Darwin kentini merkez üs olarak kullanarak, ABD tarafından finansmanı sağlanacak, Pekin idaresinin Güney Çin Denizi’ne dair ihtiraslarına gem vurmayı hedefleyen bir askeri ittifak inşa ediyor.
Bölgedeki gelişmeler, Çin’in 1839’dan 1860’a kadar devam eden Afyon Savaşları’na benzeri bir sürece maruz kalacağına işaret ediyor. Asırlarca kendisini dış dünyadan muvaffakiyetle izole etmiş olan Çin İmparatorluğu, 19. yüzyılla bir arada İngiliz Krallığı’nın önü alınamaz ticari çıkarlarının maksadı haline gelmişti. Londra’nın Afyon Savaşları’nın temelini oluşturan gerekçesiyle bugün Washington’ın Pekin’i maksat alan operasyonlarının temeli birebir gayelere dayanmaktaydı: Çin topraklarında yapılacak ticarette hiçbir sınırlamaya tabi olmamak, Pekin’den mümkün olduğunca imtiyaz ve kapitülasyon elde etmek.
Müttefiklerini 5G teknolojisi için Huawei ile işbirliği yapmaktan alıkoyacak baskılar uygulayarak Çin’le karşı karşıya gelmelerini sağlıyor ya da Çin kaynaklı Tik Tok uygulamasına savaş açıyor. Çin’in Houston Konsolosluğu’na yönelik kapatma operasyonu da bu kapsamdaki taktiklerden biriydi. Konsoloslukta Çin ordusuyla kontaklarını gizleyen diplomatlar bulunduğu ve ABD vatandaşlarının telif haklarını ihlal eden operasyonlar yürütüldüğü münasebeti öne sürülerek operasyona girişildi.
Afyon Savaşları’nda Çin’in maruz kaldığı diplomatik, ekonomik ve askeri aşağılanma, 19. yüzyıldan bugüne Pekin’in Batı dünyası ile ilgilerini tanzim etmesindeki temel pahaları oluşturdu. Çin, Hindistan üzerinden kendisine afyon satmak uğruna İngiltere ve Fransa’nın uyguladığı baskıyı da Rusya’nın bu durumdan faydalanarak kuzey sonlarında giriştiği tek taraflı düzenlemeleri ve toprak kayıplarını da unutmadı.
ABD, Güney Çin Denizi’ndeki seyrüsefer özgürlüğü gerekçesiyle Pekin’e karşı başlattığı kuşatmayı son sekiz yılda “Kuşak ve Yol İnisiyatifine” müdahaleye, ticaret savaşına, Çin’in 5G teknolojisi ve Tik Tok toplumsal medya uygulamasını ortadan kaldırmaya ve Hong Kong’un statüsünün değiştirilmesi nedeniyle memleketler arası baskıya dönüştürdü. Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını ise Çin’in milletlerarası toplum nezdinde şeytanlaştırılması yolunda ABD’nin eline tesirli bir koz verdi.
ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun 23 Temmuz’da Nixon Müzesi’nin açılışında yaptığı konuşma ise kuşatmanın Çin’de bir rejim değişikliği maksadını içerdiğini açığa çıkardı. Pompeo, ABD-Çin münasebetlerinin tesisinde değerli bir sembol olan eski Lider Nixon’ın anıldığı bir ortamda direkt Çin Komünist Partisi’ni (ÇKP) gaye aldı. ÇKP’yi Çin’deki insan hakları ihlallerinin baş sorumlusu olarak gösteren Pompeo, Pekin’in Güney Çin Denizi’nde emperyalist maksatlar beslediğine sık sık vurgu yapıyor.
Türkiye Kovid-19 salgını sürecinde global tedarik zincirinde Çin Halk Cumhuriyeti’nden boşalan alanlara talip olurken, bir yandan da Doğu Akdeniz, Kuzey Afrika, Suriye ve Karadeniz’de çıkarlarını tehdit eden ittifaklarla gayret ediyor. Rekabet, NATO ya da Avrupa Birliği (AB) üzere klasik yapıların dışına çıkarak farklı ittifakların inşa edildiği süreçleri beraberinde getiriyor. ABD’nin terör örgütlerini dahi partner olarak tercih edebildiğine ya da 16. yüzyılda Polonya-Litvanya iştirakiyle doğan Lüblin Paktı üzere ittifakların bugün Rusya’ya karşı Ukrayna’nın da iştirakiyle tekrar doğabildiğine ve Belarus’ta bir idare değişikliğini tetikleyecek noktaya geldiğine şahit oluyoruz. Çin’in bugün gerek bölgesinde gerek global pazarlarda karşı karşıya kaldığı baskı, düşmanları azaltıp ittifakları ve dostları çoğaltmanın gereğine işaret ediyor.
Çin’in emperyalist maksatları ve hudutlarını genişletme talebi var mı?
ABD-Çin Halk Cumhuriyeti bağlantılarının tesisinde Nixon ile bir arada değerli hisse sahibi olan periyodun ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger, ülkesinin Çin siyasetlerini irdelediği “On China” isimli kitabında Pekin’in kendisini asırlarca dış dünyadan izole ettiği dış siyasetinin iki temel prensibe dayandığına dikkat çekiyor: Sonlarında hiçbir güçlü koalisyonun oluşmasına müsaade etmemek; Barbarları (yani, Batı denizinden gelen Avrupalıları) birbirleriyle savaştırmak.
Kissinger’a nazaran bu iki prensibi uzun müddet muvaffakiyetle uygulayan Çin, bir yandan da komşu ülkelerin ticaret ve bürokrasi hayatında yarattığı nüfuz alanlarıyla kendi istikrarını garanti altına almaktaydı. Lakin Avrupa devletlerinin 18. yüzyıldan itibaren ticaret kapasitelerini global ölçekte genişletme iştahları, Pekin’in klasik siyasetinin sürdürülebilirliğini imkânsız kıldı.
Çin-Batı bağlarında bitmeyen arbede: “Kowtow Sorunsalı”
“Kowtow Sorunsalı”, 1793-1794 yıllarında Çin’i ziyaret eden birinci İngiliz ticaret misyonu Lideri Lord George Macartney ile başlayıp günümüze kadar ulaşan, “taraflardan hangisinin başkasına diz çöktüreceğinin” belirlenmesi için yürütülen gayrettir. Macartney’in Çin ziyareti sırasında gündeme gelen kowtow sorunsalı, Çin imparatorunun İngiliz temsilci tarafından iki dizi üzerine çökerek alnını üç kere yere değdirmek suretiyle Çin geleneklerine uygun formda selamlanması tartışmasıydı. Kowtow için haftalarca süren müzakere sonucunda Macartney’in imparatoru İngiliz yöntemi tek dizi üzerine çökerek ve başını bir sefer eğerek selamlaması kabul gördü. Lakin İngiliz ticaret misyonunun tüm talepleri reddedildi. Batı dünyası bugün Çin’le hâlâ yaşadığı kowtow sorunsalını çözebilmiş değil. Kimin diz çökeceğine dair bilek güreşi günümüzde Çin aksisi bir askeri ittifakın tertibini hayata geçirmiş durumda.
Ufukta üçüncü bir Afyon Savaşı mı var?
Birinci iki Afyon Savaşı Batılı devletlerin galibiyeti ve koşullarını Çin İmparatorluğu’na kabul ettirmeleriyle noktalanmıştı. İngiltere’nin yerini ABD’nin aldığı bugünkü askeri uğraşta Çin tersi ittifakın başka üyeleri ise Avustralya ve Filipinler. Güney Çin Denizi’nin paylaşımında Çin’le ihtilaf yaşayan Filipinler, 2014 yılında periyodun ABD Lideri Obama’nın ziyareti sırasında imzalanan 10 yıllık savunma işbirliği mutabakatıyla bu ittifakın temelini atan taraf olmuştu. ABD’nin Pasifik-Hint bölgesinde inşa ettiği bu ittifak Türkiye’yi de yakından ilgilendiren ABD siyasetlerinin son eserlerinden biri. ABD’nin son 10 yılda üzerinde baskı kurmak istediği ülkelere karşı klasik ittifak örgütlerine ya da BM Güvenlik Konseyi’ne başvurmak yerine bölgesel partnerleri tercih ettiği netleşti. Venezuela’ya karşı Kolombiya ile, Rusya’ya karşı Almanya’daki askerlerini sevk ettiği Polonya ile, Esed rejimi ve İran’a karşı, havada İsrail karada PKK-YPG ile, İran’a karşı tekrar Körfez ülkeleri ve Suudi Arabistan ile inşa ettiği ittifak zincirleri anlayışı bugün Çin hudutlarında da kendisini gösteriyor. ABD, Filipinler ve Avustralya ile kurduğu ittifakla Çin’in 18. yüzyıla ve hatta günümüze kadar muvaffakiyetle yürüttüğü, hudutlarında güçlü ittifaklara müsaade etmeme anlayışına da son veriyor. Japonya, Güney Kore ve Vietnam’ın da bu ittifakın potansiyel üyeleri olması Çin için tehlikenin büyüdüğüne işaret ediyor. ABD’nin, Çin’in 5G teknolojisine duydukları ilgi nedeniyle Avrupalı NATO müttefiklerine de tam manasıyla güvenmediği ve Çin’in bu teknolojiyi “barbarları birbirleriyle savaştırmak” hedefiyle kullandığı niyetinde olduğu anlaşılıyor. Türkiye’nin potansiyel çatışma bölgesinden uzak olması, Çin’e karşı yürütülecek operasyonların askeri boyutuna katılmasının önüne geçecek olsa da 5G teknolojisi ve Nesil ve Yol İnisiyatifi’ne duyduğu ilgi kaçınılmaz olarak bir çıkar çatışmasına yol açacaktır.
Konvansiyonel güçlerini global ölçekte uzak aralara taşıma kapasitesine erişmiş olsa da Çin donanması ve nükleer silahları, Pekin’i şimdi ABD karşısında dilek ettiği caydırıcılık düzeyine ulaştırabilmiş değil. 2019 yılının son çeyreğinde global iktisatta başlayan yavaşlamanın, Kovid-19 salgınıyla daha da yıkıcı bir tesir kazanması ve tedarik zincirlerinin gördüğü ziyan da Çin’in elini zayıflatan öteki faktörler. Pekin idaresi rasyonel bir yaklaşımla ABD’yi ticaret müzakerelerinin devamına ve Güney Çin Denizi için müzakerelere davet ederek Mao’nun “uzatılmış savaş” konseptine emsal bir platforma çekmeye çalışıyor. Çin İmparatorluğu 18 ve 19. yüzyıllarda benzeri bir tekniği İngiliz diplomatik heyetlerine de uygulamış, reddedecekleri en baştan muhakkak olan taleplerin sırf görüşmelerinin protokol detaylarını aylarca uzatarak muhataplarını bezdirme ve vakit kazanma yoluna gitmişlerdi. ABD ise kendisiyle çatışmaya girmekten kaçınan Çin’i çatışmaya çekmek için her enstrümanı kıymetlendiriyor.
Çin’in kapılarını Batı ticaretine hesapsızca açmak zorunda kaldığı Afyon Savaşları’nın vuku bulduğu 1839-1860 süreci, Osmanlı Devleti üzerinde misal baskıların uygulandığı bir süreçti. Fransa ve İngiltere, Osmanlı Devleti’ni dilek ettiği biçime sokmak için Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın başlattığı isyanı kullanıyordu. 1833’te II. Mahmut’un Kavalalı isyanına karşı Rusya’dan yardım istemesi ve Hünkâr İskelesi Anlaşması’nın imzalanması, İngiltere ve Fransa’nın yansısına yol açmıştı. İngiltere’nin baskısı 1838’de Balta Limanı Anlaşması’nın imzalanmasına yol açtı ve Avrupa devletlerine sınırsız ticari imtiyazların tanınma süreci başladı. İngiltere Afyon Savaşlarıyla Çin ile direkt çatışmaya girerken, Osmanlı’dan tıpkı ticari imtiyazları koparmak ve Osmanlı limanlarında vergi vermeden ticaret yürütmek için Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Mısır merkezli isyanını manipüle etmişti. Asya ticaret yolu üzerindeki iki büyük devlet birebir vakitlerde birebir prosedürlerle bertaraf edilmiş, hammadde kaynakları ve topraklarındaki ticaret hakları Batılı devletlere sınırsız halde açılarak Asya-Pasifik bölgesi, Ortadoğu, Anadolu ve Kuzey Afrika’nın sömürülme süreci yeni bir boyut kazanmıştı.
Bu koşullar altında Osmanlı Devleti’nin Çin’deki Afyon Savaşları’na ilgisi, afyon fiyatlarındaki değişimi takip ederek bundan azami halde faydalanmanın yollarını aramakla sonlu kaldı. İkinci Afyon Savaşı’nın başladığı 1856 yılında ise yeniden dikkat cazibeli bir tesadüf olarak Osmanlı Devleti, Fransa ve İngiltere ile bir arada Rusya’ya karşı Kırım Savaşı’na sürüklendi. Kırım Savaşı’nın bitiminde Osmanlı Devleti galip devletlerin safında yer almasına karşın kapitülasyonları kaldırtmayı başaramazken, Karadeniz’deki Rus donanmasının imhası ile Doğu Akdeniz ve Hindistan ticaret yolu üzerindeki Rus tehdidi de İngiltere ve Fransa’nın faydasına bertaraf edilmiş oldu. 1856’daki Paris Muahedesi, Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki hakimiyetinin son bulacağı sürecin temellerini atarken, İkinci Afyon Savaşı sonunda 1860 yılında imzalanan “Pekin Konvansiyonu”, İngiltere’nin Hong Kong limanına el koyarak bölgede uzun yıllar sürecek kalıcılığını ve Çin’de İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam edecek düzensizlik devrini beraberinde getirdi. Doğu Akdeniz’de bugün Türkiye’yi amaç alan kuşatma ile Çin Halk Cumhuriyeti’ne karşı Güney Çin Denizi sıklet merkezli olarak oluşturulan ittifaklar, 160 yıl evvel yaşanmış bir deneyimin tekrarı ile karşı karşıya olunduğu izlenimini kuvvetlendiriyor.
Soğuk Savaş mı yoksa imparatorlukların pazar rekabeti savaşı mı?
On dokuzuncu yüzyıldaki ticaret ve pazar elde etme uğraşının sonucu olarak Çin İmparatorluğu ve Osmanlı Devleti’ni gaye alan çatışmalar günümüze Doğu Akdeniz ve Güney Çin Denizi’nin paylaşım çabası kisvesiyle taşınmış durumda. Güney Çin Denizi’nde tartışma konusu olan adaların geçmişine baktığımızda 1970 yılına kadar bu adaları sahiplenen kimse olmadığını görüyoruz. Lakin 1969’da Birleşmiş Milletler Iktisat Komitesi tarafından yayımlanan bir raporda Doğu Çin Denizi’nde değerli ölçüde petrol rezervi bulunduğunun duyurulmasıyla bir arada koşullar değişiyor. Doğu ve Güney Çin Denizi’nde adaların sahiplenilmesi ve sonların çizilmesine yönelik rekabet 1986 yılına kadar ivme kazanıyor. 1989 yılına gelindiğinde ise Varşova Paktı’nın çöküşü ve SSCB’nin dağılacağına dair artan işaretler Pekin’de özgürlük rüzgarları estiriyor. Lakin Çin idaresi Moskova’dan esen rüzgarla ulaşan demokrasi taleplerini Tiananmen Meydanı’nda ordu müdahalesiyle bastırırken, bugün Çin’deki insan hakları ihlallerini daima memleketler arası gündeme taşıyan hatta yaptırımları devreye sokan ABD idaresinden hiç reaksiyon gelmiyor. Hatta periyodun ABD Lideri “Baba Bush”, Çin başkanı Deng Şiaoping’e gizlice bir mektup yazarak, Tiananmen’deki katliam imgelerinin iki ülke bağlantılarını bozmayacağını teyit ediyor.
John Hopkins Üniversitesi’nden Ho-Fung Hung, bu mektubu takiben 1993 yılında yaşanan gelişmelerin ABD-Çin ilgilerinin bugünkü durumunu izah eden sürecin başlangıcı olduğuna işaret ediyor. Hung’a nazaran 1993’te derin bir ekonomik krize sürüklenen Çin, ihracat odaklı büyümeye yönelirken, kamu iktisadi teşebbüslerini de Wall Street aracılığıyla dünya piyasalarına sundu. Bu adeta Afyon Savaşları sonrası Çin pazarının Batıya açılmasına eş kıymet bir tesir yaptı. Lakin ABD sermaye etrafları bu süreci 2008 global ekonomik krizine kadar sömürebildi. Çin ortadaki süreçte bir yandan kendi teknoloji markalarını geliştirerek dünya pazarlarını ele geçirirken, öbür taraftan yabancıların özelleştirilen KİT’ler içindeki hisselerini küçülterek Çin pazarındaki yabancı yağmasına son verdiler.
2010 yılında ABD’deki sermaye etraflarında birinci Çin aykırısı ayaklanma belirtileri görülmeye başlandı. Bunun siyasete yansıması da fazla gecikmedi. 2011 yılında periyodun Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, ABD siyasetlerinin Asya-Pasifik bölgesine odaklandığını açıkladı ve Çin, “Ulusal Güvenlik Belgelerinde” öncelikli tehdit olarak değerlendirilmeye başlandı. Bunu 2014 yılında ABD Lideri Obama’nın Filipinler’le imzaladığı savunma muahedesi izledi. 2012 yılında Şi Cinping’in Çin’de liderlik koltuğuna oturmasını takiben Nesil ve Yol İnisiyatifi’nin ivme kazanması da rekabetin koşullarını sertleştirdi. ABD, Pasifik Donanma Komutanlığı’nı Hint okyanusunu da kapsayacak halde genişletirken “Seyir Özgürlüğü” kavramı kapsamında Güney Çin Denizi’ndeki donanma varlığını güçlendirdi. SCSPI (South China Sea Strategic Situation Probing Initiative – Güney Çin Denizi Stratejik Durum Araştırma Girişimi) isimli niyet kuruluşunun bilgilerine nazaran ABD donanmasının Güney Çin Denizi’ndeki faaliyetleri 2009 yılına nazaran yüzde 60 artmış durumda. ABD Hava Kuvvetleri’nin Güney Çin Denizi’ndeki yıllık sorti sayısı ise bin 500’e yükseldi. 2009 yılı ile kıyaslandığında bu sayı iki kat artışa işaret ediyor. Ve Amerikan keşif-gözlem uçaklarının Kovid-19 salgını süreciyle bir arada Çin kıyılarına yaklaşma uzaklıkları 40 deniz miline (yaklaşık 70 kilometre) kadar indi.
Bölgedeki gelişmeler, Çin’in 1839’dan 1860’a kadar devam eden Afyon Savaşları’na misal bir sürece maruz kalacağına işaret ediyor. Asırlarca kendisini dış dünyadan muvaffakiyetle izole etmiş olan Çin İmparatorluğu, 19. yüzyılla birlikte İngiliz Krallığı’nın önü alınamaz ticari çıkarlarının amacı haline gelmişti. Londra’nın Afyon Savaşları’nın temelini oluşturan gerekçesiyle bugün Washington’ın Pekin’i maksat alan operasyonlarının temeli tıpkı amaçlara dayanmaktaydı: Çin topraklarında yapılacak ticarette hiçbir sınırlamaya tabi olmamak, Pekin’den mümkün olduğunca imtiyaz ve kapitülasyon elde etmek.
Çatışma kaçınılmaz mı?
Konvansiyonel güçlerini global ölçekte uzak aralara taşıma kapasitesine erişmiş olsa da Çin donanması ve nükleer silahları, Pekin’i şimdi ABD karşısında dilek ettiği caydırıcılık düzeyine ulaştırabilmiş değil. 2019 yılının son çeyreğinde global iktisatta başlayan yavaşlamanın, Kovid-19 salgınıyla daha da yıkıcı bir tesir kazanması ve tedarik zincirlerinin gördüğü ziyan da Çin’in elini zayıflatan öteki faktörler. Pekin idaresi rasyonel bir yaklaşımla ABD’yi ticaret müzakerelerinin devamına ve Güney Çin Denizi için müzakerelere davet ederek Mao’nun “uzatılmış savaş” konseptine benzeri bir platforma çekmeye çalışıyor. Çin İmparatorluğu 18 ve 19. yüzyıllarda benzeri bir usulü İngiliz diplomatik heyetlerine de uygulamış, reddedecekleri en baştan belirli olan taleplerin sadece görüşmelerinin protokol detaylarını aylarca uzatarak muhataplarını bezdirme ve vakit kazanma yoluna gitmişlerdi. ABD ise kendisiyle çatışmaya girmekten kaçınan Çin’i çatışmaya çekmek için her enstrümanı pahalandırıyor.
Müttefiklerini 5G teknolojisi için Huawei ile işbirliği yapmaktan alıkoyacak baskılar uygulayarak Çin’le karşı karşıya gelmelerini sağlıyor ya da Çin kaynaklı Tik Tok uygulamasına savaş açıyor. Çin’in Houston Konsolosluğu’na yönelik kapatma operasyonu da bu kapsamdaki taktiklerden biriydi. Konsoloslukta Çin ordusuyla kontaklarını gizleyen diplomatlar bulunduğu ve ABD vatandaşlarının telif haklarını ihlal eden operasyonlar yürütüldüğü münasebeti öne sürülerek operasyona girişildi.
Fakat istihbarat kaynakları ABD’nin topraklarındaki Çin operasyonlarından hakikaten rahatsız olması halinde amaç alınması gereken diplomatik misyonun San Francisco’da bulunduğuna dikkat çekiyorlar. Bu savlara nazaran San Francisco’daki Çin Konsolosluğu, ülkedeki Uygur Türklerinin takibi, Çin vatandaşı üniversite öğrencilerinin baskı altında tutulması ve Çin Komünist Partisi ile direkt ilişkili, nüfuz casusu olarak kullanılan sivil toplum kuruluşlarının yönlendirilmesinde faal rol oynuyor. “Birleşik Cephe Çalışma Departmanı” ve “Barışçıl Tekrar Birleşmeye Teşvik için Çin Konseyi” üzere kuruluşlarla Konfüçyüs Enstitüleri’nin San Francisco’daki Çin Konsolosluğu tarafından ticari casusluk üzere faaliyetler gayesiyle yönlendirildiği de tezler ortasında. ABD’nin Güney Çin Denizi’nde aradığı çatışma ortamını bulamaması durumunda kendi topraklarında ve Avrupa’daki Çin çıkarlarını gaye alacak teşebbüslerde bulunması sürpriz olmayacaktır.
Türkiye Kovid-19 salgını sürecinde global tedarik zincirinde Çin Halk Cumhuriyeti’nden boşalan alanlara talip olurken, bir yandan da Doğu Akdeniz, Kuzey Afrika, Suriye ve Karadeniz’de çıkarlarını tehdit eden ittifaklarla gayret ediyor. Rekabet, NATO ya da Avrupa Birliği (AB) üzere klasik yapıların dışına çıkarak farklı ittifakların inşa edildiği süreçleri beraberinde getiriyor. ABD’nin terör örgütlerini dahi partner olarak tercih edebildiğine ya da 16. yüzyılda Polonya-Litvanya paydaşlığıyla doğan Lüblin Paktı üzere ittifakların bugün Rusya’ya karşı Ukrayna’nın da iştirakiyle yine doğabildiğine ve Belarus’ta bir idare değişikliğini tetikleyecek noktaya geldiğine şahit oluyoruz. Çin’in bugün gerek bölgesinde gerek global pazarlarda karşı karşıya kaldığı baskı, düşmanları azaltıp ittifakları ve dostları çoğaltmanın gereğine işaret ediyor.
Haber7
