Suudi Arabistan, kuzeydoğusunda yer alan komşusu Irak’la işbirliği yaptığı alanları artırmaya devam ediyor. Irak Başbakanı Mustafa El-Kazımi liderliğindeki bakanların ve yetkililerin yer aldığı Irak heyeti, Nisan ayının başında Suudi Arabistan’a resmi bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu ziyarette Irak ve Suudi Arabistan ortasında iktisat, kültür ve medya alanlarında olmak üzere beş mutabakat zaptı imzalandı ve Suudi Arabistan’ın Irak’ta yatırımı teşvik etmek için 3 milyar dolarlık katkı sağlayacağı bir ortak varlık fonu kurulacağı açıklandı.
Irak ve Suudi Arabistan bağlarının süratle normalleşmesinin akabinde kazan-kazan siyasetine yanlışsız somut bir halde ilerlendiği görülüyor. Lakin iki ülke ortasındaki iyi ilgiler gerginliklerle dolu bir periyodun akabinde tesis edildi. Irak ve Suudi Arabistan münasebetlerinin tarihî seyrine bakıldığında, bölgesel istikrarsızlık nedeniyle bir türlü normalleşemeyen iki komşu ülke karşımıza çıkıyor. Taraflar ortasında 1990 yılında Irak’ın Kuveyt’i işgali ile diplomatik bağlar kesilmişti. 2004 yılından itibaren İran’ın Irak’ta artan tesiriyle durum daha da karmaşık bir hal aldı. Irak ile 814 kilometrelik kara hududuna sahip olan Suudi Arabistan, İran’ın bölgede artan tesirine karşılık hudut güvenliğini denetim altına almanın en iyi yolu olarak izolasyonu görmüştü. Lakin bu siyasetiyle Bağdat’ın büsbütün Tahran yörüngesine girdiğini yıllar sonra fark eden Suudi Arabistan, Kral Abdullah’ın vefatının akabinde Irak siyasetinde değişikliğe gitti ve bu ülkeyle diplomatik bağlarını yine tesis etme kararı aldı. Bu kararda Irak’ta Nuri el-Maliki’den boşalan başbakanlık koltuğuna Arap dünyasıyla ilgileri geliştirmek konusunda ısrarlı olan Haydar el-İbadi’nin gelmesi de tesirli oldu.
Karşılıklı atılan adımlarla ikili ilgilerde olağanlaşma izleri görülmeye başlandı ve Suudi Arabistan 2015 yılında Bağdat’a büyükelçi atadı. Adımlarına sürat kesmeden devam eden Suudi Arabistan, 2016 yılında Erbil’de birinci konsolosluğunu açtı, 2017 yılında Dışişleri Bakanı Adil el-Cubeyr’i Bağdat’a gönderdi. Hızlanan olağanlaşma adımlarında karşılıklı ziyaretler gerçekleşti; periyodun Irak Başbakanı Haydar el-İbadi de Suudi Arabistan’a gitti. 2017 yılında Suudi Arabistan’ı ziyaret eden bir öteki isim de Irak İçişleri Bakanı Kasım Muhammed el-Araci oldu. Şubat 2018’de gerçekleştirilen Irak’ın Tekrar İnşası ve Kalkınması Kuveyt Milletlerarası Konferansı’nda Suudi Arabistan Irak’a takviyesini açıkladı ve bu süreçte de katkı sağlayacağını söz etti. Suudi Arabistan Erbil’den sonra 2019 yılında da Bağdat’ta bir başkonsolosluk açtı ve böylelikle iki ülke ortasındaki bağların tüm alanlarda gelişmesi için atılan adımlar sürat kazandı. Bağdat Başkonsolosluğunun açılışında Suudi Arabistan’ın Basra ve Necef’te de olmak üzere dört konsolosluk daha açmak için çalışmalara devam ettiği ve iki ülke ortasındaki limanın da faaliyete geçirileceği açıklandı. Bunların yanı sıra, Suudi Arabistan tarafından Irak’a kalkınma projeleri için 1 milyar dolar kredi imkânı sağlanacağı ve Bağdat’ta bir spor kompleksi inşa edileceği taahhüt edildi.
RİYAD’IN IRAK’TA EKONOMİK ÜSTÜNLÜK KURMA AMACI
Suudi Arabistan İran’ın Bağdat’taki tesirini denetim altına almanın yahut Bağdat’ta İran’a karşı koyabilmenin en tesirli yollarından biri olarak ekonomiyi görüyor. Ortadoğu’nun en büyük iktisadına sahip olan Suudi Arabistan yaptırımlarla boğuşan İran’ı, Irak’ta ekonomik üstünlük kurarak oyun dışına itmeyi hedefliyor. Bu gaye doğrultusunda Suudi Arabistan ve Irak ortasında ekonomik ve ticari işbirliği konusunda kıymetli adımlar atıldı. Son üç yılda Suudi Arabistan Irak’ta tarım, sanayi, petrol, doğalgaz ve altyapı başta olmak üzere Irak’ın gereksinim duyduğu daha birçok bölümde işbirliklerini arttırdı. Bu işbirliklerinin Irak’ta en çok hasar gören ve tekrar yapılandırmaya gereksinim duyulan bölümlerde gerçekleşiyor olması dikkat çekiyor. Keza 2019 yılında iki ülke petrol, doğalgaz, elektrik, eğitim, kültür, tarım, sanayi, maden, karşılıklı eserlerin tanıtılması, var olan yatırımların korunması ve yatırımların artırılmasını kapsayan 13 mutabakat muhtırası imzaladı. [1] Birebir vakitte iki ülke ortasında 2001 yılında yalnızca 70 milyon dolar olan ticaret hacmi yıllar içinde artış göstererek 2015 yılında 472,5 milyon dolar, 2019 yılında ise 682 milyon dolar seviyesine ulaştı. Ayrıyeten Suudi Arabistan’ın Irak’taki yatırımlarının şu anda 2 milyar riyal seviyesinde olduğu biliniyor ve bunun 10 milyar riyale çıkarılması hedefleniyor.
Bu sayılar Irak’ın başka komşularına kıyasla hâlâ çok az kalsa da değer arz ediyor. İki ülke mevcut ticaret hacmini artırmak, yatırımları kolaylaştırmak ve iş fırsatları yaratmak maksadıyla 69 milyon dolar bedelindeki Ar’ar projesini faaliyete geçirdi ve neredeyse 30 yıldır kapalı olan Ar’ar hudut kapısı Kasım 2020’de yine açıldı. Bununla birlikte iki ülke ortasında ticareti ve turizmi artıracak öteki bir hudut kapısının inşa edilmesine yönelik projelere de başlandı. Ocak 2021’de Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman ve Irak Cumhurbaşkanı Berhem Salih ortasında bir telefon görüşmesi gerçekleşti ve Suudi Arabistan-Irak Uyum Konseyi’nin çalışmalarının güçlendirilmesi konusu ele alındı. Şubat ayında ise Körfez İşbirliği Kurulu (KİK) Genel Sekreteri Nayif el-Hacraf, ekonomik ilgilerin güçlendirilmesi ve Irak’a elektrik arzı hususlarında görüşmek için Bağdat’a gitti. Görüşme sonrasında iştirakçiler tarafından tüm kesimlerdeki ilişkiyi, ilgili ulusların ortak çıkarlarına hizmet edecek halde geliştirmenin ve desteklemenin kıymeti vurgulandı. [2] Ticari ve ekonomik bağların daha da gelişmesi istikametinde atılan adımlar Suudi Arabistan’a petrole olan bağımlılığını azaltma ve ekonomiyi çeşitlendirme yolunda oluşturulan Vizyon 2030’un başarısı için büyük imkânlar sunuyor. Keza Irak’ın Suudi Arabistan malları için potansiyeli çok büyük ve her geçen gün büyüyen bir pazar olduğu unutulmamalı.
IRAK, RAKİP GÜÇLER ORTASINDA İSTİKRAR KURMAK ZORUNDA
Başka taraftan Irak hükümetinin, halkın İran’ın artan nüfuzuna yönelik yansısı nedeniyle bu ülkeyle ekonomik ve ticari ilgilerini sürdürmesi her geçen gün zorlaşıyor. ABD idaresi de Irak’a, İran’a olan bağımlılığını azaltması yolunda baskılarda bulunmuş ve alternatif kaynaklar bulmasını istemişti. Bunun en kolay örneğini elektrik ve doğalgaz bölümünde görmek mümkün. ABD idaresi Irak’a elektrik ve doğalgaz muhtaçlığını karşılayabileceği alternatif tedarikçi olarak Körfez ülkelerini önerdi. ABD yaptırımlarının İran-Irak alakaları üzerinde baskı oluşturmaya başladığı devirde Suudi Arabistan’ın Bağdat’a yakınlaşması sürat kazandı. ABD’de bu tekliflerde bulunan hükümet seçim sonrası değişmiş olsa da Irak ve Suudi Arabistan ilgileri geliştirme yolunda kıymetli adımlar atmaktan geri durmadı.
Irak, siyasi sistemini zayıflatan ekonomik yıkımdan kurtulmak, Suudi Arabistan ise Irak’la ekonomik ve ticari bağlarını güçlendirmek istiyor. Irak için Suudi Arabistan’la işbirliği, ticaret partnerlerinin çeşitlendirilmesi, Tahran’a bağımlılığın ve Tahran’ın Irak üzerindeki ekonomik tahakkümünün aşılması, öteki bir deyişle ülke egemenliğinin güçlendirilmesi manasını taşıyor. Suudi Arabistan açısından Irak’la işbirliğinin temel maksadı ise İran’ın Bağdat’taki nüfuzunu sınırlamak. Suudi Arabistan’a nazaran Irak’ın Tahran tesiri altında olmasının en önemli nedenleri iktisat, güvenlik ve güç bölümündeki zayıflıkları. Yaşanan tüm bu gelişmeler karşısında Irak’a güçlü bir rol düşüyor. İran-Irak-Suudi Arabistan üçgeninde Irak bir tampon devlet misyonu görüyor. Bu nedenle Irak hem Suudi Arabistan hem de İran’la bağlantılarında bir istikrar kurmak zorunda. Hatta ilerleyen süreçte Irak, Suudi Arabistan ve İran üçgeninde tam bir istikrarın sağlanması durumunda -daha evvel de olduğu gibi- İran ve Suudi Arabistan’ı bir ortaya getirme konusunda etkin bir rol oynayabilir. Tam aksisi bir durumda, yani Irak’ın iki ülke ortasında bir seçim yapması durumunda ise kaybedeceği birçok şey bulunuyor. Bunlardan en değerlisi, ABD örneğinde olduğu üzere, İran-Suudi Arabistan vekâlet savaşının Irak topraklarına taşınması riskidir.
Irak’ta süregiden Suudi Arabistan-İran ticari rekabeti bağlamında Türkiye, gözden kaçırılmaması gereken kıymetli bir aktör. Türkiye, Irak ile ekonomik bağlarını genişletmiş istikrarlı bir komşu ve Irak’ın ekonomik kalkınmasında kritik kıymete sahip bir ülke. Türkiye-Irak ortasındaki ticaret hacmi yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgınına karşın 2020 yılında 20 milyar doları aştı. Suudi Arabistan’ın Irak’a yönelik yaklaşımı esasen İran’ı çevrelemeye odaklansa da Irak’ın güvenlik ve ekonomik işbirliği içinde olduğu Türkiye ile rekabeti de kapsıyor.
Irak ve Suudi Arabistan ortasındaki bağlantıların süratle iyileşmesinin bölgesel yansımalarının görüleceği bir öbür ülke Suriye olabilir. Bağdat-Riyad ortasındaki yakınlaşma, Irak hükümetinin Suriye ile yakın bağları bulunması sebebiyle Suudi Arabistan’a Suriye ile yakınlaşmanın yolunu açabilir. Bu ihtimalin gerçekleşmesi Suudi Arabistan’a Suriye’nin tekrar inşasında rol alma fırsatı verebilir ve Vizyon 2030 maksatlarına giden yolda da elini güçlendirebilir.
Suudi Arabistan’ın ekonomik ve ticari stratejisinde başarılı olabilmesi ve Bağdat’ta rekabetçi ülke pozisyonuna gelebilmesi vakit alacaktır. Suudi Arabistan’ın Irak’la diplomatik bağlantılarının sürekliliğini sağlaması, yatırımlarını arttırması bu sürece giden yolu kısaltacaktır. Öte yandan Irak’la yakın işbirliği tesis etmenin Suudi Arabistan’a bölgesel olarak sağlayacağı avantajların, maddi gelirlerin çok daha ötesinde olacağı tabir edilebilir.
[Şerife Akıncı Ortadoğu Araştırmaları Merkezi (ORSAM) İktisat Direktörlüğü’nde araştırmacı olarak çalışmaktadır]
Haber7