“Hilye” çizgi sanatımızla dinî edebiyatımızın ortak tabirlerinden biridir ve Peygamber Efendimiz’in cismani ve manevî vasıflarını bildiren manzume ve hüsn-i çizgi yapıtı manasına gelir. TDV İslâm Ansiklopedisi’nde sınır sanatındaki “hilye” hususunu yazan M. Uğur Derman, kelama şu cümlelerle başlar: “İslâm inancı putlardan olduğu kadar putlaştırılabilecek kimselerin tasvirlerinden de şiddetle kaçındığından birkaç temelsiz minyatür dışında hiç kimse Resûlullah’ın fotoğrafını çizmeye gerek görmediği üzere buna cüret de edememiştir. Hıristiyan âleminde Hz. Îsâ için uygulandığı biçimde hayalî bir fotoğraf çizmektense görenlerin hakikat tanımlarından faydalanarak İslâm peygamberini hilyesinden tanıyıp anlatma yolu tercih edilmiştir. / Hz. Peygamber’in hilyesi hakkında bilgi sahibi olmanın sağlayacağı yararlara dair teşvik edici rivayetler sebebiyle müslümanlar ortasında evvel, bir hürmet nişânesi olarak göğüs cebinde taşınmak üzere nesih sinirle yazıldığı görülen bu metinlerin daha sonra, kaynaklarda açıkça yer almamakla birlikte birinci kere hattat Hâfız Osman (ö. 1110/1698) tarafından levha formunda yazılmış olduğu kabul edilmektedir.”
KAZASKER’İN NEFİS ÇİZGİSİ
Görüldüğü üzere sınırın hilyesinin ortaya çıkması için şiirin hilyesi üzerinden yüz on yılın geçmesi gerekmiştir.
“Hattat, neyzen, bestekâr, şair, devlet adamı” üzere sıfatlarla anılan Kazasker Mustafa İzzet Efendi, Hakanî’nin Hilye-i Şerif’ini 1259 (1843-1844) yılında harekeli nesih sınırıyla yazmıştır.
Albaraka Yayınları, “Hilye-i Hakānî”yi “Kazasker Mustafa İzzet Efendi Hattıyla”, “Tıpkıbasım / Çeviriyazı Metin / Günümüz Türkçesi” olmak üzere 342 sayfalık bir eser olarak okuyucuya sundu. Yapıtı M. Uğur Derman ile İskender Pala hazırlamış. Kitabın birinci 60 sayfasında hilye çeşidine, şaire, hattata ve yapıtlarına ait kısımlar yer almış. Bu kısımlarda birbirinden değişik ve ibret verici pek çok hadise de nakledilmiş. “Dil ulemâmızın alay eder üzere ‘kaz-asker’ biçimine soktukları bu büyük ‘kādî-i askerlik’ makamı” (s. 44) sözünü yadırgadım. Zira, bu değişikliğin sorumlusu “dil ulemâsı” değil, Türk halkıdır. Tıpkı halk, “çehâr-şenbe”yi çarşamba “nerdübân”ı “merdiven” yapmıştır ve lisanları ulemadan çok halk oluşturur, geliştirir. Bu hazırlık sayfalarında birbirinden hoş sınır örneklerine ve ilgili zevatın mezar taşlarının fotoğraflarına yer verildiğini belirteyim.
Kitabın asıl gövdesini Hakânî’nin mesnevisinin çevrimyazısı ve İzzet Efendi çizgisinin tıpkıbasımı oluşturuyor (s. 61-337). Son kısımda kaynaklar sıralanmış (s. 339-342).
Soldaki sayfada İskender Pala’nın çevrimyazısı ve açıklamaları, sağdaki sayfada İzzet Efendi’nin kısım başlığı bulunup bulunmamasına bağlı olarak dokuz ilâ on bir mısra ortasında değişen şükûfe tezhipli şık çizgisini görüyoruz.
Hakanî’nin birinci beyti şöyle: “Besmeleyle idelim feth-i kelâm / Feth ola tâ bu mu’ammâ-yı benâm”. İskender Pala, beyti “Günümüz Türkçesi”ne şöyle aktarmış: “Sözü Besmele’yle açalım. Tâ ki şu büyük sır çözülsün.” “Muamma-yı benâm”ın “ünlü bilmece” veyahut “şöhretli muamma” olduğu söylenebilir. Onun “büyük sır” olduğunu söylediğimizde şairin murad etmediği bir alana girmiş olma tehlikesine düşebiliriz.
İskender Pala, eski metinleri anlamaya ve anlatmaya çalışırken, birden fazla vakit bir rahatlık ve özgürlük içinde davranıyor. Bu tavırdan rahatsızlık duyduğumu belirtmeliyim.”Hilye-i Hakanî’nin 61. beyti şöyle: “Savlecân-ı yed-i kudretle hemân / Geldi meydâne bu defa [g]ûy-i zemîn”. Günümüz Türkçesine şöyle aktarılmış: “… Bu defa de Allah’ın ilahî takdîrinin eliyle hemencecik yeryüzü meydana geldi.” 13 numaralı dipnotunda verilen bilgilerin son cümlesi şöyle: “Bu yüzden nüshada ‘rûy-i zemîn’ olarak yazılan sözün ‘gûy-i zemîn’ (yer yuvarlağı) olması daha uygundur.” Madem bunu metni değiştirecek kadar değerli buldunuz, neden açıklamada “yer yuvarlağı” değil de “yeryüzü” yazdınız? Bu soruya doyurucu bir yanıt verileceğini sanmıyorum. Kaldı ki “rûy-i zemin”in yuvarlaklığının “gûy-i zemin”den hiç de aşağı olmadığını fark etmek için rastgele bir “yüz”e bakmak kâfi. Bir de şu var: “rûy-i zemin”deki “r” sesi, birinci mısradaki “kudret”in “r” sesiyle münasebet hâlindedir. İskender Pala, bu açıklama ve yorumunu asıl metni hiç değiştirmeden yapsa “daha uygun” olurdu.
“KÂBİL-İ ŞERH DEĞİL NOKSÂNIM”
Kitabı okurken çok şaşırdığım ve üzüldüğüm bir beyit de 269. beyit oldu. Hakanî şöyle yazmış: “Tîr-i müjgânı siyâh idi anın / Târ-ı geysûsı üzere hûrânın”. Bu beyit günümüz Türkçesine şöyle aktarılmış: “Efendimiz’in kirpik okları (oka benzeyen kirpikleri) siyah idi; hem de meleklerin saçlarının karası kadar siyah…” (s. 166).
“Huri”nin “melek” yapılmış olması, meleklere cinsiyet atf etmekten sakınmış olan geleneğimize aykırı değil mi?
Burada bir pişmanlığımı da itiraf edeyim: Bendeniz bu vahim yanlışı, yıllar evvel Kapı Yayınları’nın neşrettiği Hilye-i Saadet’te görmüştüm (4. Basım, 2008, s.85) ve öteki yanlışlarla birlikte bunu da muharrire / yayınevine ileterek düzletilmesini istirham etmeyi düşünmüştüm. Maalesef öteki pek çok iş üzere, bunu da ihmal etmişim. Yazık bana!
Öbür yanlışlardan biri de şu: Hakanî Mehmed Beyefendi, Efendimiz’in kaşlarında “iki seyf-i meslûl” göründüğünü söylüyor. “Seyf-i meslûl”, kınından çıkarılmış kılıç demek. İskender Pala, “kınından sıyrılmış iki yalın kılıç” dedikten sonra hiç gereği yokken parantez açıp “(serdengeçti)” yazmış (s. 176). Serdengeçti’nin burada ne işi var?
13 yıl evvel ihmal ettiğim bu işi, inşallah bu defa yapabilirim. Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin de yanlıştan beri olmadığını, meselâ “harvâr” sözünü yazarken “hı” harfinin noktasını unutabildiğini de not etmiş olayım. Hakâni Mehmed Bey’in Hilye’sindeki 688. beyti, herkes benimseyerek tekrar edebilse ne güzel olur:
Kâbil-i şerh değil noksânım
Kalma eksikliğime sultânım
Haber7
