Ayasofya’nın tarihiyle ilgili bilinmesi gerekenler

Ayasofya Camii, 86 yıl sonra yine ibadete açıldı. Fikriyat muharriri İsmail Güleç, Ayasofya’yla ilgili dikkat çeken bir yazı kaleme aldı. Güleç’in, “Ayasofya sıradan bir mabet değildir” başlıklı yazısı şöyle:

Ayasofya’nın yıllar süren esaretinden kurtuluşuna şahit olduk. Allah’a binlerce kere hamd ü senalar olsun. Birinci günlerin şaşkınlığı geçtikten sonra alınan kararla ilgili birçok tartışmaya şahit olacağımıza kuşku yok. Ben sorunun bir diğer boyutuna dikkat çekmeye çalışacağım.

Sıkıntının birçok boyutu var elbet. Diyaneti olduğu kadar hukuksal, iktisadi, milletlerarası ilgiler, tarih, sosyoloji, turizm taraflarından sıkıntıya bakıp lehte ve aleyhte görüş ileri sürebilirsiniz. Fakat ben Ayasofya’nın devlet için sembolik ehemmiyeti üzerine bir şeyler söyleyeceğim. Yazmadan evvel bu metinde söylenilmek istenen mütalaaların derli toplu söz edildiği Bünyamin Bezci’nin Kriter mecmuasında yayınlanan yazısını okumanızı tavsiye ediyorum. Bezci kelam konusu yazısında benim sıkıntıyı şu cümleler ile çok şık özetliyor.

“Ayasofya, diyanetin değil devletin egemenlik sıkıntısıdır. Bu nedenle Ayasofya’dan vazgeçiş diyanetten değil devletten vazgeçiştir… Ayasofya’nın kubbesi Bizans için Osmanlı için mana taşımaktaydı…”

Bizans imparatorunun taç giydiği, en büyük diyaneti merasimlerini yaptıkları ve bağımsızlıklarının ve egemenliklerinin sembolü olarak kendisiyle övündükleri Ayasofya onlar için bir ibadethaneden çok daha fazlası idi. Fetihten sonra Osmanlılar için de Ayasofya yalnızca bir mabet değildi, devletin temsil edildiği resmi merasimlerin kıymetli bir kesimi idi. Bu haliyle de egemenlik ve bağımsızlık sembolü olduğu kadar ismini koruma ederek fethettikleri toprakların da varisi olduğunu haykırmış oluyordu.

Sultanlar birinci cumalarını Ayasofya’da kılarlardı

Bir padişah tahta oturduğunda birinci cuma namazını Ayasofya’da kılması adettendi. III. Murad sultan olduktan sonra birinci cuma namazını büyük merasimle Ayasofya’da kılmıştı.

Kılıç kuşanmadan cuma selamlığına çıkmama geleneğini bir cuma günü tahta oturan III. Selim “Kılıç kuşanma merasimi padişahların geleneği, cuma farzı ise Allah’ın emridir” diyerek bozmuş ve kılıç kuşanma merasiminden evvel birinci cuma namazını Ayasofya Camii’nde kılmıştı.

Halkla buluşma yeri 

Ayasofya Camii sultan ve halkın buluşma noktası idi. Mahsusen cülûs devranı ve cuma namazlarında sonra camiye gelen sultan halk ile bir araya gelir, halkın dilekçelerini ve şikâyetlerini dinlerdi.

Cenaze salaları 

Padişahların yahut hanedan mensupları ile vezirlerin vefat haberleri ve salaları evvel Ayasofya Camii minarelerinden okunurdu. Kimi sultanların cenaze namazları Ayasofya Camii’nde kılınırdı.

Kıymetli içtimalar Ayasofya’da yapılırdı

Ayasofya devlet erkanının güç kararları almak için toplandıkları mekanlardan biri idi. Tahminen mekanın verdiği huzur ve itimat ile daha yanlışsız karar alacaklarını düşünüyorlardı. Köprülüzade Mustafa Paşa IV. Mehmed’in devlet düşman istilâsına uğrarken avdan başını almaması ve etrafındaki müfsitlerin tesiriyle bu derdin ilâcını görecek kimseleri uzaklaştırması üzerine hal edilip konumuna bir diğerinin geçirilmesi gerektiğini düşünüyordu. IV. Mehmed kendisinden sonra tahta oğlu Mustafa’nın geçmesini istek ediyordu. Mustafa Paşa başta şeyhülislâm olmak üzere ulemânın önde gelenlerini, vezirleri, yüksek rütbeli ocak ağalarını Ayasofya Camii’nde topladı ve onlara ordunun II. Süleyman’ı istediğini ve münasebetlerini iletti. Içtimada bulunanların hiçbiri vazifesini yapmayıp cümbüş peşinde koşan bir padişahın hal edilmesine itiraz etmemesi ve sessiz kalması üzerine II. Süleyman’ın tahta çıkarılması kararı Ayasofya Camii’nde alınmıştı.

İsyancılar için çok kıymetli idi 

Patrona Halil isyanı çıktığında isyancılar da saray da Ayasofya Camii vaizlerinden yardım istemişti. Biri halkı saraya karşı kışkırtmasını isterken gayrısı isyancıların günah işlediklerini anlatmalarını istiyorlardı. Ayasofya vaizlerinin halk üzerindeki tesiri o kadar değerli idi.

Bakanlar konseyi toplanmadan evvel Ayasofya’yı ziyaret ederdi

Bir nevi Bakanlar Konseyi olan Divan-ı Hümayun üyesi olan vezirler, kazaskerler ve erkan-ı devlet sabah namazını 
Ayasofya’da kıldıktan sonra saraya geçerler ve padişahı gayri saray vazifelileri ile beklerlerdi.

Bayramlarda devlet erkanı sabah namazını Ayasofya’da kılardı

Osmanlılarda bayramlaşma merasimlerinin ritüeli çok teferruatlı idi. Saray ve devlet ricalinin ne yapacağı ve nerede duracağı, padişahın eteğini kimlerin öpebileceği daima evvelden belirlenmiş kurallar çerçevesinde olurdu. Bayram günleri merasime iştirak edeceklerin içtima bölgeleri Ayasofya camii idi. Daima birlikte kılınan sabah namazından sonra saraya geçilir, Kubbealtı’nda toplanılır, padişahın teşrifi ile Ayasofya, Sultanahmet yahut Süleymaniye üzere büyük camilerden birine geçilirek bayram namazı kılınırdı.

Yalnızca devlet erkanı değil sultanlar da resmi merasimler dışında sabah namazına Ayasofya’ya gelirlerdi. III. Mustafa sabah namazlarını tebdilen Ayasofya’da kılmayı alışkanlık haline getiren padişahlardandı.

Elçiler evvel Ayasofya’yı ziyaret ederler

İran, Özbek, Fas üzere Müslüman devletlerin elçileri sultanın huzuruna kabul edilecekleri günün sabahı namaz için Ayasofya’ya götürülür, namazlar kılındıktan sonra Bab-ı Hümayun’a getirilirdi.

Ayasofya mektep idi

Sarayın dış hizmetlerini mekanına getiren baltacıların bir sınıfı olan Zülüflü Baltacılar Ayasofya Camii’nden ders görürlerdi. Onların saray adabı ve erkanı yanında temel diyaneti haberleri aldıkları dersleri Ayasofya Camii’nde alırlardı.

Ayasofya kürsü şeyhleri protokolde en önlerde nokta alırdı

Ayasofya kürsü şeyhliği diye bir makam vardı. Bu makam Ayasofya’da âlim şeyhlerin cuma namazından sonra vaaz etmeleri için tahsis edilmiş bir vazifeydi. Şeyh denilmesi hem alim hem de mutasavvıf oldukları içindi. Fakat her şeyh seçilmezdi ve bunun bir adabı ve geleneği vardı.

Bu makam “katar şeyhliği” denilen vazifeler silsilesinin en üstünde bölge alırdı. Bu makama gelmeden evvel şeyh efendiler şehzade, sultan ve padişahlar tarafından yaptırılan camilerde halka açık vaazlar verirler, halk tarafından hüsnükabul gördükten ve devlet tarafından da sakıncasız bulunduktan sonra bu makama gelebilirlerdi. Halkın beğenmediği ve tasvip etmediği birinin bu makama getirilmesi çok çetindi.

XVII. yüzyılda yedi selâtin camiinden oluşan ve katar şeyhliği denilen bu silsilenin en alt kademesinde Eyüp Sultan Camii bulunmaktaydı. Bu camide vazifeye başlayan cuma vâizi sırasıyla Sultan Selim, Fâtih Sultan Mehmed, Sultan Beyazıt, Süleymaniye ve Sultan Ahmed camilerinde vazife yaptıktan sonra silsilenin en üst mertebesinde bulunan Ayasofya-i Kebîr Camii’ne tayin edilirdi

Sultanlar Kadir gecesini Ayasofya’da ihya ederdi

Kadir gecesini ihya merasimleri düzenleme geleneği İstanbul’un fethinden itibaren Ayasofya’da başlamıştı. Her ne kadar daha sonraları padişahın dileğine nazaran öbür selatin camilerde düzenlense de gelenek Ayasofya ile başlamıştı.

Fatih devrinde başlayan Kadir gecelerini Ayasofya’da idrak ve ihya etme geleneği vakitle bir geleneğe ve folklore dönüştü. Kitaplarda, fethinden müzeye çevrildiği tarihe kadar geçen beş asır boyunca dünyada diğer hiçbir camiye nasip olmayacak kademede ihtişamlı kutlamalar düzenlendiği anlatılır. Bu gecelerde Ayasofya’da müezzinlik ve imamlık yapmak da büyük bir lütuftu. Evliya Çelebi geceyi ihya için Ayasofya’ya gelen IV. Murad’ın, sesini çok beğendiği bir müezzini saraya aldırmasını tatlı tatlı anlatır ve bunu Kadir gecesini Ayasofya’da ihya etmenin rahmeti olarak görür.

Ayasofya’da tertip edilen Kadir gecelerini yalnızca Müslümanlar değil İstanbul’da bulunan elçilik vazifelileri de izlemek isterlerdi ve kendilerine tahsis edilen caminin üst katındaki balkonların birinde izlemelerine müsaade verilirdi.

Ayasofya, sıradan bir mabet değil, Topkapı Sarayı’nın duvarları yani dışında kalan bir kesimi yani devlet işlerinin de görüldüğü bir mekan idi. Bugün Garp dünyasının sesinin bu kadar çok çıkmasının altında yalnızca camiye çevrilmesinin olmadığını söylemeye hâlâ gerek var mı?

Unutmayalım, Oğuz Türklerinin tarihi kesintisiz devam etmekte. Göktürkler, Oğuzlar, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Beylikleri, Osmanlılar ve zincirin son halkası Türkiye Cumhuriyeti.

Madem Bünyamin Bezci’nin metniyle başladık. Ondan ödünç aldığımız şu cümlelerle bitirelim.

“Adını bile değiştirmeye gerek görmeden sahiplendiğimiz Ayasofya, hem yedi düvele karşı hem de içerdeki self-oryantalistlere karşı politik tezimizin testi olacaktır. Duamız diyanetimiz ve devletimizin daim olmasınadır.”

Binlerce kere amin. 

Haber7