Atasözü, anlatılmak istenen niyetin ironi ve nükteli bir halde söz edilmesi olarak tanımlanabilir. Az lafla çok şeyin anlatıldığı atasözleri derin manalar içererek kişinin düşündürmektedir. Kelamlı edebiyatın en hoş cinslerinden olan atasözleri, kuşağından kuşağa günümüze kadar ulaşmıştır. Bilhassa Türk kültüründe değerli bir yere sahip olan atasözleri, yerinde kullanıldığında ders veren bazen güldüren bazen de düşündüren kısa ve özlü sözlerdir.
ATASÖZLERİ NEDİR VE ÖZELLİKLERİ NELERDİR?
Atasözleri, edinilen deneyimlerin sonucunda elde edilen özlü ve kısa sözlerdir. Bir olay karşısında çok fazla konuşmaya gerek kalmadan tek bir cümleyle anlatılmak istenen şeyin nükteli bir üslupla anlatılmasıdır. Karşı tarafı rencide etmeden düşünmesini sağlayan öğüt ve bilgi veren sözlerdir. Atasözleri çoklukla anonim kelamlar olup kelamlı kültürün en değerli çeşitlerindendir. Atasözlerinde gerçek mana aranmaz, atasözleri mecaz ve ironi içermektedir.
EN ÇOK KULLANILAN ATASÖZLERİ
1- İvedi işe şeytan karışır: Tahminen de en çok kullanılan atasözlerinden biridir. Tez davranma üzere durumlarda bu atasözü kullanılır. Yaptığımız işlerde ivedi edersek yanılgı riski ortaya çıkar ve aksilik çıkabilir. Manalarına gelmektedir.
2- Abanın değeri yağmurda bilinir: Hiç kıymetini bilmediğimiz yahut unuttuğumuz eşyaların vakti geldiğinde değerlendiği sözler için kullanılır.
3- Acemi katı kapı önünde yük indirir: İşi alan kişi profesyonel formda çalışma yapmaz. İşi yarıda bırakır. Üstüne birde işten sıyrılıp kaçar.
4- Acı patlıcan kırağı çalmaz: Zorluk gören bireyler her şeyin üstesinden gelir. Evvelden zorluk gördüğü için yeniden bir zorlukla karşılaşsa da çabucak pes etmez ve uğraş verir.
5- Aba altında er yatar: Giyim kuşam kişiliğe ölçü olamaz
6- Abdalın karnı doyunca gözü pabucundadır: Çıkarına düşkün kimselerin arkadaşlığı işi bitinceye kadardır.
7- Acıkan ne yemez, acıyan ne demez: Geçim kahrı içinde bulunan kişi geçinebilmek için her yolu dener, her işi yapar, canı yanan kişi de sonunu düşünmeden ağzına geleni söyler.
8- Besle kargayı oysun gözünü: İnsanlara iyilik yaparsınız ve yardım edersiniz. Lakin iyilik yaptığınız kişi bunun değerini bilmez ve siz karşı gelebilir ya da ihanet eder.
9- Boş çuval ayakta durmaz: Bir yere tutunamayan, bir işi beceremeyenler için bu atasözü kullanılır.
10- Baca eğri de olsa dumanı gerçek çıkar: Uygun bir karaktere sahip olan bireyler önlerine mahzur çıksa da kötülüklerle karşılaşsalar da her vakit iyilikle ve güzellikle olayları karşılar.
11- Baba kırk oğul beslemiş, kırk oğul bir babayı beslememiş: Baba kaç çocuğu olursa olsun, hiçbir ayrım yapmadan hepsine bakar, onları büyütür; çocukları ise fakir ve yaşlı durumdaki babalarının bakımını ‘sen bak, o baksın’ üzere münasebetlerle bir türlü sağlayamazlar.
12- Bakan yemez, kapan yer: Bir şey sadece bakmakla elde edilemez, onu ele geçirmek için davranmak gerekir.
13- Can çıkmayınca huy çıkmaz: Bir insanın huyu neyse o halde birebir kalır. Değiştirmeye kalkışsanız bile değişmez. Daima tıpkı kalır.
14- Cahilin dostluğundan arifin düşmanlığı yeğdir: Akılsız kimse iyi niyetli olsa dahi yaptığı işin ne üzere makûs sonuçlar doğuracağını hesap edemediğinden dostuna bilmeyerek kötülük edebilir, akıllı düşmanın yapacağı kötülükse akıl yoluyla sezilir ve gereken önlem alınabilir.
15- Cami ne kadar büyük olsa imam yeniden bildiğini okur: Bir yetkili kimse, etrafındakilerin kanısı ne olursa olsun kendi istediğini yapmaya çalışır.
16- Damlaya damlaya göl olur: Birikim yapmak için az paraya sahip olabilirsiniz. Lakin azar azar biriktirince daha sonrasında çoğalır. Günümüzde epeyce yaygın kullanılan atasözleri ve manaları olarak bilinir.
17- Dağ dağ üstüne olur, mesken konut üstüne olmaz: Tıpkı meskende oturan iki aile ortasında er geç birtakım uyuşmazlıklar çıkar.
18- Dağ dağa kavuşmaz, insan beşere kavuşur: Ne kadar uzak düşmüş olurlarsa olsunlar, beşerler günün birinde birbirleriyle karşılaşabilirler.
19- Dağ ne kadar ulu olsa yol üstünden aşar: Yenilmesi imkânsız üzere görünen zorlukların da üstesinden gelinir.
20- Dağ, ovanın süt anasıdır: Ticareti besleyen, üretim kaynaklarıdır.
21- Denize düşen yılana sarılır: Hiç sevmediğimiz bireyleri bile güç vakit arar oluruz. Bir işimiz düştüğünde aramızın iyi olmadığı bireye bile başvururuz.
22- Dikensiz gül olmaz: Düzgün ve hoş olan şeylerin içinde illa ufak tefek problemlerde olabilir.
23- Yararsız baş mezara yaraşır: Yaşayan kimse bir işe yaramalıdır, bir işe yaramayan kimsenin meyyitten farkı yoktur.
24- Fazla mal göz çıkarmaz: Ne kadar ve ne tipten mal olursa olsun malın fazlası elden çıkarılmamalıdır zira kesinlikle bir gün gelir lazım olur.
25- Felek, kimine kavun yedirir kimine kelek: Bu dünyada kimi beşerler memnunluk içinde yaşarlar, bazıları de bahtsızdırlar.
26- Gavurun ekmeğini yiyen gâvurun kılıcını çalar: Kişi, inançları başka da olsa, hoşlanmasa da geçimini sağlayan kimseye hizmet eder.
27- Gece gözü, kör gözü: Geceleyin iyi iş yapılamaz.
28- Gece işi, körler işi: Gece yapılan iş verimli olmaz.
29- Geç olsun da güç olmasın: Çeşitli maniler yüzünden gerçekleşemeyen işlerde avunmak için söylenen bir kelam.
30- Gün doğmadan neler doğar: Hiçbir vakit umudumuzu kaybetmemiz gerekir. Beklenmedik anda karşımıza bir şeyler çıkarabilir.
31- Huylu huyundan vazgeçmez: Kişinin taşıdığı bir huy ne ise birebir biçimde devam eder, değiştiremezsiniz.
32- Hamala semeri yük olmaz: Beşere kendi işi ağır gelmez.
33- Hamama giren terler: Bir işe girişen, o işin zahmetlerini yahut masraflarını göze almalıdır.
34- Hangi dağda kurt öldü?: Birisinden beklenmeyen bir davranış görüldüğünde şaşma ve sitem bildirmek için kullanılan bir kelam.
35- Öfkeyle kalkan ziyanla oturur: Birden parlayan beşerler daha sonradan pişman olabilir. Apansız öfkelenince birilerin canını yakabilir yahut kırabilir.
36- Zahmetsiz rahmet olmaz: Bir iş yahut bir şey başarmak için külfetlerden geçmek gerekir. O yol için uğraş göstermek gerekir. Emek harcamadan ulaşılmaz.
37- Kadı kızında bile kusur olur: Üzerinde durulmaya değmeyecek kadar küçük bir kusurdur.
38- Bayanın fendi, erkeği yendi: Bayanlar kurnazlıkta erkeklerden üstündürler.
39- Kalaylı bakır küflenmez: Paklığını herkesin bildiği kişi ve iş lekelenemez.
40- Kalbin yolu mideden geçer: Bir kimsenin sevgisi kazanılmak istendiğinde ona hoş yiyecekler ikram edilmelidir.
41- Malın iyisi suya yakın, daha iyisi meskene yakın: Çiftçinin toprağı suya ne kadar yakınsa bedeli o kadar çok olur; bakımı, eserin güvenliği ve meskene kolay taşınabilmesi bakımından toprağın meskene yakın olması daha da kıymetlidir.
42- Malını yemesini bilmeyen varlıklı, her gün züğürttür: Züğürt, yokluk içinde bulunduğundan yiyemez, varlık içinde olduğu hâlde yiyemeyen de bunun üzeredir.
43- Otuz iki dişten çıkan, otuz iki mahalleye yayılır: Bir ağızdan çıkan kelam, diğerlerinin ağzına geçer, her tarafa yayılır.
44- Olsayı bulsaya vermişler, hiç doğmuş: Şu iş şöyle olsa, bu iş bu türlü olsa diyerek istediğimiz sonuca varamayız, elde etmek istediğimiz sonucu istekle değil çalışmakla gerçekleştirmeliyiz.
45- Öfkeyle kalkan ziyanla (ziyanla) oturur: Kişi, öfkeli vaktinde hissinin tesiri altındadır. Âlâ düşünemez; yaptığı taşkınca işin nasıl bir sonuç doğuracağını hesap edemez. Sonunda bu ölçüsüz, yanlış davranışının ziyanını görür.
46- Padişahın bile gerisinden kılıç sallarlar: Kendisinden çekinilen kimsenin yüzüne karsı kimse ağız açmaz da en güçlü kimsenin bile gerisinden herkes düşmanlık şovlarında bulunur.
47- Rüzgârın önüne düşmeyen, yorulur: Genel gidişe ayak direten boşuna gayret harcamış olur, bir yere varamaz.
48- Rüzgârlı havanın kuytusu, yağmurlu havanın uykusu: Rüzgârlı havada kuytu bir yer, yağmurlu bir havada da uyku tercih edilir.
49- Sabah ola, hayrola: Sabah olsun, o vakte kadar iş tahminen düzelir.
50- Sabah sürçen, geceye dek sürçer: Bir işe başladığı vakit beceriksizliği görülen kişinin bu durumu sonuna kadar sürer.
51- Sabahın kızıllığı akşamı kış eder, akşamın kızıllığı sabahı güz eder: Sabahleyin gökyüzünde görülen kızıllık, o akşam havanın kış üzere olacağını, akşam görülen kızıllık ise sonraki sabah havanın güze döneceğini belirtir.
52- Sabır acıdır, meyvesi tatlıdır: Sabır sıkıntı bir iştir lakin hoş sonuçları vardır.
53- Sabreden derviş muradına ermiş: Beklemesini bilen kimse sonunda emeline ulaşır.
54- Şaşkın konuk, konut sahibini ağırlar: Diğerlerinin vazife ve yetkilerine karışmak ahmaklıktır.
55- Şeriatın kestiği parmak acımaz: Kanunların uygun gördüğü cezaya katlanmak gerekir.
56- Şeytanın dostluğu darağacına kadardır: Makus arkadaş kişiyi yoldan çıkartıp mevte kadar sürükleyebilir lakin vefatın eşiğinde onu yazgısıyla baş başa bırakır.
57- Taşıma su ile değirmen dönmez: İşi yapacak olanda yeteri kadar güç bulunmadıkça oburlarının küçük katkılarıyla daima ve büyük bir iş yürütülemez.
58- Tatlı lisan yılanı deliğinden çıkarır: Gönül alıcı, okşayıcı sözlerle karşımızdakinin inadı yenilebilir.
59- Tatlı kelam can azığı, acı kelam baş kazığı: Gönül alıcı, okşayıcı sözlerle karşımızdakinin inadı yenilebilir.
60- Ucuz alan, kıymetli alır: Ucuz olan mal çabuk eskir, değerliye alınmış üzere olur.
61- Ucuz etin yahnisi yavan (tatsız) olur: Ucuza mal olan şeyler niteliksizdir.
62- Ucuzdur vardır illeti, kıymetlidir vardır hikmeti: Ucuz şeylerin ucuzluğuna tamah etmemeli, kıymetli şeylerin de pahalılığından korkulmamalıdır.
63- Uçan kuş aç kalmaz: Ömür hengamesi vermeyi bilen ne yapar yapar rızkını çıkarır.
64- Ufak at da civcivler yesin: Çok palavra söyleyen yahut olayları abartan şahıslara inandırıcı olmadığını belirtmek için söylenen bir kelam.
65- Vakitsiz öten horozun başını keserler: Her kelam yerinde ve vaktinde söylenmelidir, vakitsiz ve yersiz söylenen kelamlar büyük ziyanlara yol açabilir.
66- Var konutu kerem meskeni, yok meskeni verem konutu: Varlıklı ailenin durumu konuk ağırlamaya, gereken yerlere yardım etmeye, armağanlar vermeye elverişlidir; fakir ailenin meskeninde dert ve kaygıdan öbür bir şey bulunmaz.
67- Vardığın yer körse, sen de bir gözünü kapa: Girdiğin etrafta rahat etmek istiyorsan sana karşıt gelse bile çevrene ahenk sağlamalısın.
68- Yakın dost uzak hısımdan yeğdir: İlgi ve iyiliklerini görmekte olduğumuz komşu ve dostlarımız, hiçbir ilgisini görmediğimiz akrabalarımızdan bize daha yakındır.
69- Zorla hoşluk olmaz: 1. Bireye, beğenmediği şey zorla beğendirilemez. 2. Bir iş beşere güç kullanılarak yaptırılamaz.
70- Yalancının meskeni yanmış, kimse inanmamış: Palavra söylemeyi huy edinen kimsenin kelamlarına, gerçeği söylediği vakit bile inanılmaz.
71- Zayi olan koyunun kuyruğu büyük olur: Elden kaçırılan fırsat beğenilen büyütülür.
72- Zemheride sür de çalı sür: Yeterli randıman alabilmek için üstünkörü olsa bile tarlayı zemheride sürmek gerekir.
73- Zemheride yoğurt isteyen cebinde bir inek taşır: Gerçekleşmesi güç bir şey isteyen kimse isteğini gerçekleştirecek devayı kendisi bulmak zorundadır.
74- Varlıklı otomobilini dağdan aşırır, züğürt ovada yolunu şaşırır: Varlıklı, para gücüyle zahmetleri yenerken fakir, parasızlık yüzünden en kolay işi bile başaramaz.
75- Zora, beyefendilerin borcu var: Güç kullanan bireylerin istediğini en güçlü kimseler bile verirler.
Haber7
