Afganistan’da barışın sağlanması maksadıyla Taliban örgütü ile Afgan hükümeti ortasında barış görüşmeleri başlatılmasına yönelik birinci girişim Obama periyodunda gündeme gelmiş, lakin 2011 ila 2013 yılları ortasındaki teşebbüs ve eforlardan rastgele bir sonuç alınamamıştı. 2013 Haziran’ında Katar’ın başşehri Doha’da yapılması planlanan görüşmeler ise müzakerelerin yürütüleceği ofise Taliban’ın “Afganistan İslam Emirliği” tabelasını ve kelamda bayrağını asması yüzünden Cumhurbaşkanı Hamid Karzai tarafından iptal edilmişti. Ofis bir ay sonra kapatılırken barış müzakereleri de uzunca bir müddet askıya alındı. Ortadan geçen üç yılın akabinde Pakistan’ın öncülüğünde, ABD ve Çin’in de iştirak gösterdiği bir görüşme gerçeklemiş, lakin 2016’daki Taliban-Kabil barış görüşmesinden de rastgele bir sonuç alınamamıştı. Sonraki sene ABD başkanlık koltuğuna oturan Trump Afganistan barış görüşmelerini tekrar gündeme aldı, hükümet ile örgüt ortasındaki müzakerelerin başlamasına yönelik teşebbüslerde bulundu. Bu teşebbüse takviye veren Eşref Gani idaresi Taliban ile önkoşulsuz müzakereye hazır olduklarını beyan etti; Taliban’a da zeytin kısmı uzatarak (örgütü siyasi parti olarak tanıma, mahpustaki Taliban ögelerinin salıverilmesi gibi) çeşitli vaatlerde bulundu. Ne var ki Gani’nin bu adımı Taliban’dan gerekli takdir ve onayı göremedi; bilakis Taliban Gani ile değil, lakin ABD ile muhatap olacağını beyan ederek Kabil hükümetine bir kere daha sırtını döndü.
Taliban 2018’de sergilediği sert ve uzlaşıdan uzak tavrını kısıtlı da olsa terk etti; en azından ABD ile Taliban temsilcileri 2019 Şubat’ında Doha’da birinci defa barış görüşmeleri için bir ortaya geldiler. Yaklaşık altı ay boyunca süregiden görüşmeler sonucunda, ABD ve Taliban’ın mutabakata yakınlaştığı açıklandı. Meğer 2019 Ağustos’unda resmedilen olumlu hava kısa müddette dağıldı. Sonraki ay Afganistan Özel Temsilcisi Zalmay Halilzad, taraflar ortasında mutabakata varıldığını ve Trump’ın onayının beklendiğini duyurmuştu. Kabil’de gerçekleşen terör atağında bir ABD askerinin ölmesi üzerine, Trump muahedeyi rafa kaldırdığını beyan etti. Lakin 2019 Aralık’ında ABD ile Taliban ortasındaki görüşmeler tekrar başladı; böylelikle Halilzad ile Taliban yetkilileri ortasında gerçekleştirilen barış görüşmelerinde sona gelindiği niyeti giderek yük kazandı, birinci sefer Taliban ile barış müzakerelerinin bu kadar somutlaştığına tanıklık edildi.
ABD-Taliban Barış Anlaşması görüşmeleri çerçevesinde “şiddetin düşürülmesi”, “yabancı güçlerin ülkeden geri çekilmesi”, “Afganistan içinde müzakereler” ve “terörizmle uğraş güvencesi” başlıkları altında birtakım yeni kararlar alındı. Lakin bu kararlar beraberinde birtakım yeni sıkıntıları gündeme getirmiş bulunuyor.
Türkiye bu görüşmelerin muvaffakiyete ulaşmayacağını düşünüyorsa, bu yalnızca Türkiye’nin değil, Türkiye dostlarının ve Afganistan’ın da başarısızlığı olacaktır. Münasebetiyle Türkiye bunun altını doldurmalı, açık ve net biçimde ya tam yapmalı ya da hiç yapmamalıdır. Muvaffakiyet için Türkiye’nin Taliban dahil tüm kümelerle görüşmesi ve ön hazırlıklar yapması elzem. Malum İstanbul toplantısı dokuz günlük bir toplantı ve bütün meşakkatleri dokuz günde çözümlemek imkânsız.
Birincisi, Afgan hükümeti, siyasetçileri, askerleri ve ileri gelen kanaat liderleri ortasında tam ve net bir fikir birliği tesis etmenin ne kadar sıkıntı olduğu. Görüşmelerin çok kapsamlı ve kapsayıcı olacağı vaat edilse dahi, Gani’nin uzunca bir mühlet öteki fraksiyonlardan uzak durup tek başına hareket ettiği lisana getirildi. Ayrıyeten barış görüşmelerine ait olarak halkın fikrini, inancını ve inancını ölçecek bir ön kıymetlendirme yapılmadı.
İkincisi, Taliban’ın şiddeti düşürme süreci içerisinde verdiği taahhüt, Afgan hükümetine karşı değil bizatihi ABD’ye verdiği kelamdan ibaret. Bu bağlamda Taliban yalnızca ABD’ye karşı hareket yapmama kelamı verdi. Aslında Taliban’ın resmî açıklaması stratejik ve güvenlik işbirliğinin yalnızca ABD ile yapıldığı, taahhüdün Afgan hükümetine karşı değil bizatihi ABD’ye verdiği kelamdan ibaret olduğudur. Bu bağlamda her ne kadar Taliban ile Afgan hükümeti ortasında görüşmeler başlasa da, bu görüşmelerde yaşanabilecek olası bir çıkar çatışmasının süratle şiddete evrilebileceği göz önünde tutulmalıdır.
Üçüncüsü, mevcut duruma bakıldığında, Afganistan barışı, birbirlerine güvenmeyen Afganlara kalmış durumda.
Dördüncüsü ise mahkûm takasının çok erken bir tarihte gerçekleşmiş olduğu ve yabancı güçlerin ülkeden çekilmesinin yine istikrarsızlığı tetikleme ihtimali.
Hakikaten yakın geçmişe bakıldığında, Doha’da devam eden barış görüşmelerinden rastgele bir somut sonuç çıkmamış durumda. Çünkü barışın birinci adımı ateşkes olmasına karşın, Taliban bir gün bile ateşkese uymadı. Bu vakte kadar Taliban beş bin civarında esirin hür bırakılması için tuttururken bu sefer de “yedi bin esir daha özgür bırakılsın ve hatta ABD ülkeden büsbütün çıksın, fakat o denli barış görüşmeleri yaparım” demekte. Halbuki salıverilen kelam konusu esirlerin tekrar örgüte dönmemeleri gerekirken kısa müddet içinde tekrar Taliban saflarına katılmaları ve tekrar yakalanmaları kelam konusu oldu. Bu bağlamda Taliban’ın vakit kazanma stratejisini devreye koyduğu açıkça görülüyor.
ABD AFGANİSTAN’DAN ÇEKİLİRSE
Biden Afganistan’dan geri çekilme kararını açıklamadan bir saat evvel Gani ile bir görüşme yaptı. Bu görüşmeden çıkan kararın özelde Gani genelde Afgan güvenlik ve savunma bürokrasisi tarafından memnuniyetle karşılandığını düşünmek iyimser bir beklenti olur. Hatta Biden’ın bu kararının Taliban’a moral kazandırırken Afgan hükümetinde görece moral bozukluğuna yol açtığını söylemek de mümkün. Zira Biden evvelce askerlerini 1 Mayıs’ta çekeceğini söylerken bu tarihi 11 Eylül’e erteledi. Lakin buradaki sorun tarih değil, askerlerini büsbütün çekecek olması. Şayet bu olursa, (önceden 100 bini aşan ve şu anda 2 bin 500 civarında bulunan) Amerikan varlığının Afgan topraklarından büsbütün çekilmesi bir güvensizlik yaratacaktır. Her ne kadar 2015 yılından itibaren Afganistan’ın güvenlik ve savunması bilfiil Afgan Ulusal Güvenlik Güçlerine devredilmiş olsa da, ABD askeri mevcudiyeti Taliban terörüne karşı bir güvenlik şemsiyesi sunuyor ve caydırıcılık ögesi olarak yer alıyordu. Bu bağlamda Biden finansal takviyesi ve danışmanlık hizmetini devam ettireceğini açıklasa da Afganistan’ın güvenlik ve savunması için danışmanlık ve istihbarat dayanağının kâfi olmayacağı aşikâr. Bu ortada CIA Yöneticisi William Burns’ün çarşamba günü Senato İstihbarat Komitesi’nde yaptığı konuşmada, ABD birliklerinin Afganistan’dan çekilmesinin, ABD’nin istihbarat toplama ve köktenci tehditlere karşı (El Düstur ve DEAŞ militanları) harekete geçme kabiliyetlerinin zayıflamasına yol açacağı ikazında bulunduğu da not düşülmeli.
Bir öbür ihtimal ise ABD’nin çekilme kararı alarak Afgan hükümetini, kumandanları, siyasi önderleri ve misal ögeleri bir ortaya getirmeye çalıştığı; “birlik olun” bildirisi ile ruhsal baskı kurduğu varsayılabilir. Bunun gerisinde Afganistan’da “Taliban’a karşı ortak bir cephe oluşturulsun” kanısı olabilir. Halihazırda hiç yabancı asker olmasa da, Afganistan’da şu anda 45-50 bin kadar özel komanda birliği var ve yeniden 250-300 bine yakın ordu, istihbarat üzere işçiden oluşan bir insan kaynağı var. Şayet bu insan kaynağı iyi eğitilir ve iyi yönlendirilirse, o vakit Afganistan’ın öz savunma imkân ve kabiliyetlerini artırması ve aktiflik sağlaması beklenen demektir.
ABD Afganistan’dan büsbütün çekilirse ne olur? Şayet Gani, Raşid Dostum, Dr. Abdullah, Hazaralar, Peştunlar ve başka muhalifler ortasında birlik tesis edilmezse Afganistan süratle “iç savaşa” sürüklenir. Tabiri caiz ise Afganistan motamot Dr. Necibullah’ın periyoduna geri döner.
Taliban üzerinde çok ağır bir milletlerarası baskı olmadığı takdirde uzlaşmaya taraf olmayacağı, kısa müddette Afganistan’da birlikteliğin sağlanamaması durumunda ise ülkede iç savaşın başlama ihtimalinin kuvvetle beklenen olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.
Pekala, ABD Afganistan’dan hakikaten çekilir mi? ABD’nin Afganistan’dan büsbütün çekilmesini beklemek son derece indirgemeci ve kolay bir tahayyül olur. Malum Afganistan, “kalpgâhın” ve “kenar kuşak” teorilerinin kilit ülkelerinden biri olagelmiştir. Dahası güç kapasitesi ve yer altı zenginlikleri azımsanmayacak kadar değerlidir. Örneğin Afganistan’ın lityum kapasitesi asla göz arkası edilmemeli. Keza ABD’nin Afganistan’dan çıkması önemli bir güvenlik boşluğu yaratır ki ABD’den arta kalan bu boşluğun Rusya, Çin, İran üzere ülkelerce kısa müddette doldurulmak isteneceği malumdur. Gerçekten Biden, ABD’nin Çin ve Rusya’ya karşı uzun vadeli stratejik bir rekabete hazırlandığını ve bunun için yüz milyarlarca dolarlık fon ayırdığını duyururken, bunların çabucak yanı başındaki Afganistan’ı bu iki ülkeye bırakır mı?
İstanbul görüşmeleri, başka aktörler ve barışın akıbeti
Moskova’daki görüşmeler, Doha ve ertelenen İstanbul görüşmelerinden farklı bir mahiyete sahip olmakla birlikte, tekrar de beklentileri yükseltmişti. Halbuki Raşid Dostum ile Taliban kumandanı ortasında gerçekleşen diyalog dahi, Dostum’un toplantıyı terk etmesine yol açmıştı. Buna rağmen Moskova görüşmelerindeki yüzde 30-40’lık beklenti, İstanbul’da yüzde 80-90’larda çıkacak iyimser bir sonuca hamileydi. Öteki bir deyişle, İstanbul’dan 2001’deki Bonn Konferansı üzere, yüzde yüz barış olmasa bile yüzde yüz ateşkes -kısmi ya da muhakkak bir süreli- olacak üzere umutlu bir beklenti vardı. Bu bağlamda İstanbul Doha’nın bir devamı ve hatta onun uygulanacağı, daha somut hareketlere geçileceği bir fazı üzere görülüyordu. Lakin 2-3 hafta evvelki o umutlu beklenti yok oldu. Çünkü Taliban İstanbul görüşmelerine katılmayacağını açıkladı.
Taliban neden bu türlü bir karar aldı? Birincisi, Taliban’ın bu görüşmelere katılması Rusya ve İran kanadında rahatsızlık yaratmış olabilir. Çünkü Türkiye’nin bu kadar etkin bir rol oynaması, bölge güçleri ortasında cereyan eden rekabet açısından riskli görülebilir. Bu bağlamda Taliban’ın şahsen sabote edilmiş olma ihtimali yadsınamaz. Bu konuda, Türkiye’nin Pakistan’la ortasındaki yakın münasebetin öteki aktörler açısından yarattığı rahatsızlık hesaba katılmalı. İkincisi, Taliban’ın her kezinde yeni bir mazeret ile vakit kazanma stratejisini devam ettirmesi. Çünkü “ABD ülkeden çıkmıyor, o nedenle katılmıyoruz” üzere yeni bir münasebet öne sürdüler. Bu manada Taliban’ın hem Afgan hükümetini Amerikan kuklası olarak değerlendirmesi hem de yalnızca muhatap olarak Amerikan idaresini kabul etmesi çelişkili bir durum. Her şarta karşın, Türkiye’nin Pakistan üzerinden, Taliban’ın 24 Nisan’daki İstanbul görüşmesine katılması istikametinde baskı yapması olası. Keza ABD de İstanbul görüşmeleri için Taliban’a baskı uygulamak zorunda. Çünkü İstanbul görüşmeleri olması gerektiği biçimde gerçekleşmezse, Afganistan’da barış görüşmelerinin akıbetinden bahsetmek mümkün olmayacaktır. Afganistan’ın süratli halde bir iç savaşa sürüklenmesi muhtemel gözüküyor ki bu bağlamda farklı etnik yapıların (Hazara, Peştun, Tacik, Özbek gibi) farklı siyasi oluşumlar nezdinde ve kendi imkanları ölçüsünde silahlandıklarına dikkat çekilmeli. Örneğin Hazaralı Kumandan Ali Pur’un 5 bin kişilik silahlı güç kurması ve öbür aktörlerin bu şekil güçler üzerindeki belirleyici tesiri açıkça iç savaşın ufak bir kıvılcımla kendisini göstereceğinin işaretidir. Pur hakkında İran casusu olduğuna ve yakalanması için özel kuvvetlerin operasyon düzenlediğine dair savlar son günlerde medyaya taşınmıştı. İran demişken, İran meclisinde her gün bir hengame var ve bu arbedenin temel nedeni meclis ajandasının birçoklarını teşkil eden su sorunu ve hükümete yapılan baskı. Bu minvalde, İran için Afganistan’da Şia sıkıntısından daha kıymetli sorunun su diplomasisi olduğu unutulmamalı.
Moskova, Doha ve olası İstanbul görüşmelerinin başarısız olması, Taliban’ın ülkedeki toprak denetiminin yanı sıra siyasi üstünlüğü ele geçirmesine de yol açacak ve bu durum da ülkenin halihazırdaki kırılgan yapısını derinleştirerek iç savaşa yol açacaktır.
Kuşkusuz Taliban ABD’nin ülkeden çekilmesi için bütün gücünü kullanacaktır ve baskı oluşturmak için bu biçimde müzakere masasına oturmak isteyecektir. Lakin Taliban’ın artık kendi içinde de “gelenekçi” ve “yenilikçi” biçiminde iki farklı fraksiyon barındırdığı söylenebilir. Gelenekçiler hala “emirlik” ideası ile savaşan statüsünü koruyarak hareket edilmesi gerektiğini savunuyorlar. Yeniliğe ve değişime daha açık olan zihniyet ise Afganistan’ın 11 Eylül’deki Afganistan olmadığının şuurunda. Bu nedenle “emirlik” ismi üzere talepleri son vakitlerde dillendirmiyorlar ve tersine daha toleranslı hareket etmek gerektiği kanaatini taşıyorlar.
Özetle, Taliban’ın isteği ve barıştan yana çıkardığı mana, Afganistan hükümetinin büsbütün Taliban’a teslim edilmesi. İktidarı teslim aldığı takdirde ise Taliban mevcut yöneticileri dini eğitimlerden geçirecek, bir kesiti bağışlayacak, bir kesiti ise idam ettirecek farklı uygulamaları devreye sokacaktır. Bu durumda iç savaş çıkmasına, en az 300-400 bin kişinin ömrünü yitirmesine ve muhtemelen en az 2 milyon mülteciden oluşan yeni göç dalgalarının ortaya çıkmasına tanıklık edebiliriz. Karzai ile mukayese edildiğinde Batı’ya ve NATO’ya karşı çok daha ölçülü bir siyaset izleyen Gani ise “2-2,5 yıl daha beklemeyeceğim. Birleşmiş Milletler (BM) 3-6 ayda gelsin, seçim yapsın; seçmene karışmayacağız” diyor. Kendisi ve takımından kimsenin aday olmayacağını, lakin seçim olmadan da kimsenin kendisini köşkünden dışarı çıkaramayacağını, gerekirse mevzuyu parlamentoya, oradan da Loya Jirga’ya (Büyük Meclis) taşıyacağını söylüyor. Dr. Abdullah ise süreksiz hükümet ve süreksiz başbakan niyetini savunuyor. Böylelikle 2-2,5 sene dolsun, anayasa tekrar gözden geçirilsin, tekrar tarafız seçim kurulu kurulsun ve hazırlık yapılsın ve seçimsiz bir hükümet kurulsun kanılarını savunuyor. Taliban ise her iki fikre de karşı çıkıyor; hiçbir biçimde demokratik seçimi ve süreksiz hükümeti kabul etmiyor, kabineyi devralmak istiyor. Şayet Taliban masaya gelirse kaybeder; şu anda yalnızca ayaklanma ve isyanla kazanıyor.
Taliban 2018’de sergilediği sert ve uzlaşıdan uzak tavrını kısıtlı da olsa terk etti; en azından ABD ile Taliban temsilcileri 2019 Şubat’ında Doha’da birinci sefer barış görüşmeleri için bir ortaya geldiler. Yaklaşık altı ay boyunca süregiden görüşmeler sonucunda, ABD ve Taliban’ın muahedeye yakınlaştığı açıklandı.
Sonuç olarak Moskova, Doha ve mümkün İstanbul görüşmelerinin başarısız olması, Taliban’ın ülkedeki toprak denetiminin yanı sıra siyasi üstünlüğü ele geçirmesine de yol açacak ve bu durum da ülkenin halihazırdaki kırılgan yapısını derinleştirerek iç savaşa yol açacaktır. Keza kelam konusu görüşmelerin başarısız olması, Birleşik Arap Emirlikleri üzere, son vakitlerde Afganistan’la önemli biçimde ilgilenen, parası olan ve hatta İsrail üzere farklı aktörleri beraberinde ülkeye sokacak yeni aktörlerin ülkede varlık göstermesine yol açabilir. Tüm bu ihtimaller açısından ele alındığında, Türkiye’nin şu anda yapması gereken en değerli şey, ABD ve memleketler arası toplumla birlikte Taliban üzerinde önemli bir baskı oluşturarak İstanbul’da masaya oturmasını sağlamaktır.
Türkiye bu görüşmelerin muvaffakiyete ulaşmayacağını düşünüyorsa, bu yalnızca Türkiye’nin değil, Türkiye dostlarının ve Afganistan’ın da başarısızlığı olacaktır. Münasebetiyle Türkiye bunun altını doldurmalı, açık ve net formda ya tam yapmalı ya da hiç yapmamalıdır. Muvaffakiyet için Türkiye’nin Taliban dahil tüm kümelerle görüşmesi ve ön hazırlıklar yapması elzem. Malum İstanbul toplantısı dokuz günlük bir toplantı ve bütün külfetleri dokuz günde çözümlemek imkânsız. Bu nedenle hem Türkiye’nin Pakistan üzerinden Taliban’a baskı yapıp İstanbul görüşmesine ikna etmesi hem de ABD’nin Taliban’a “Afganistan’dan çıkmamızı istiyorsan o vakit İstanbul’a geleceksin” iletisini çok açık ve net bir formda vermesi zorunludur.
Hakikaten Taliban üzerinde çok ağır bir milletlerarası baskı olmadığı takdirde uzlaşmaya taraf olmayacağı, kısa müddette Afganistan’da birlikteliğin sağlanamaması durumunda ise ülkede iç savaşın başlama ihtimalinin kuvvetle olası olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.
[Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Merve Seren savunma, güvenlik ve istihbarat alanında çalışmalarını sürdürmektedir]
Haber7
