Türkiye’de Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile TÜBİTAK uyumunda oluşturulan yeni tip koronavirüs (Kovid-19) aşı çalışma kümelerden biri olan Prof. Dr. Nesrin Özören ve grubu, Boğaziçi Üniversitesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü Laboratuvarı’nda yürüttüğü aşı çalışmalarında hayvan deneyi etabına geçti.
Dünya genelinde birçok klinik öncesi safhada 150’nin üzerinde Kovid-19 aşı projesi yürütülüyor. Türkiye’de de Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile TÜBİTAK uyumunda Kovid-19 aşı çalışmaları için 8 küme oluşturuldu.
Virüsün hastadan izole edilmesiyle aşı üretmek üzere klasik usullerin yanı sıra artık yeni moleküler biyoloji teknikleri kullanılarak aşı çalışmaları da yapılıyor.
Bu çalışmalarda laboratuvar ortamındaki hücre deneylerinin sonrasında aşıların uygun karşılık verip vermediği denetim ediliyor. Akabinde geçilen fare deneyi etabında aşının bağışıklık karşılığı bedellendiriliyor. Olumlu karşılık alınması halinde canlı virüs denemesine geçiliyor. Bu etabın da tamamlanmasının akabinde Türkiye’de alınması gereken 2 onay var. Onayların alınması sonrası Faz-1, Faz-2 ve Faz-3 insan deneyleri evresine geliniyor. On binlerce insanın iştirakiyle yapılacak faz-3 deneyinin akabinde aşı adayı elde ediliyor.
15 kişilik takım
Boğaziçi Üniversitesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Kısım Lideri Prof. Dr. Nesrin Özören’in uyumunda, Dr. Öğretim Üyesi Tolga Sütlü’nün ve İTÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gizem Dinler Doğanay’ın gruplarından oluşan 15 kişilik takım de Nisan ayından bu yana aşı çalışmalarını büyük bir heyecanla sürdürüyor.
Takım, üniversitede geliştirilen, dünyanın 4 bölgesinde patentli, Türkiye’nin birinci ve tek biyoteknoloji buluşu olan mikrokürecik teknolojisi üzerinden çalışmalarını sürdürüyor. Bu teknoloji tıpkı vakitte protein yapılarının özelliğinden ötürü bozulmayan aşı teknolojisi olarak biliniyor.
Prof. Dr. Nesrin Özören, aşı çalışmalarının değişik teknolojilerle yapıldığına değinirken, virüsü hastadan izole ederek saflaştırıp, laboratuvar kültürü ortamında büyütüp, kimyasalla yahut radyoaktiviteyle inaktive edip, inaktif aşı yapmanın, en eski ve en kısa yoldan yapılan çalışmalar olduğunu anlattı.
Yeni moleküler biyoloji teknikleriyle rekombinant (rDNA) aşılar dönemine geçildiğini vurgulayan Özören, aşı basamaklarını şöyle açıkladı:
“Bir virüsün yahut bir mikrobun insan beden bağışıklık karşılığını en iyi tetikleyen modülünü yalnızca çoğalarak, uygun tampon çözelti ve gözetici gerekirse koruyucuyla birleştirip şişeleme gerekiyor. Biz, hücre deneylerinde o yapılara, ‘Rekombinant proteinler düzgün olmuş mu?’ diye bakıyoruz, gerekirse hücre tabanlı deneylerde ‘Aşılar uygun yanıt veriyor mu?’ diye test ediyoruz. Sonraki kademede öncelikle fare deneyleri kelam konusu. Burada da ‘Verdiğimiz aşı, farede bağışıklık cevabını tetikledi mi?’ sorusunun cevaplanması gerekiyor. İstiyoruz ki fareler hem sağlıklı kalsın deney sürecinde hem de muhakkak düzeyde bağışıklama olsun. Fare deneylerinde olumlu tespitler olursa daha sonra canlı virüsle tekrar etme deneyi yapılıyor. Buna da challange deneyi deniliyor. Aşıyı uyguluyorsunuz sonra mikrobun canlısını veriyorsunuz. Burada da örneğin korona virüsünü geri verdik ve virüs çoğalamadıysa akciğerde, bu kusursuz bir haber. Herkes bunu yapmak istiyor yani challange deneyini. Olağan prosedürler bu türlü.”
Özören, klinik öncesi çalışmaların tamamlanmasının akabinde beşere uygulama yapabilmek için Türk İlaç ve Tıbbi Aygıt Kurumundan prosedürel onay ve etik konsey onayı gerektiğini belirterek, “Türkiye’de Faz-1 deney yapılabilecek 3-4 merkez son yıllarda oluşturuldu.” dedi.
Prof. Dr. Özören, “Bu merkezlerde takım oluşturup, Faz-1’de 10-15 şahısta öncü deney yapılması ve ziyan vermediğimize dair bir bulgu olması gerekiyor. Faz-2’de 200-300 insan istekli gerekiyor. Genelde sağlıklı insanlardan seçiliyor. Burada da hem dozlar denenebiliyor hem de bağışıklık karşılığı olup olmadığına bakılıyor. Faz-3’te binlerce beşerde deneniyor ki hem aktiflik konusunda karşılık bulmamız gerekiyor hem ziyan vermememiz yahut yan tesirlerin çok minimal olması gerekiyor. Faz-3 insan deneyinden sonra artık ‘Aşımız var.’ diyebiliyoruz.” değerlendirmesini yaptı.
“ASC zerrecikleri ile aşı geliştirip beşere uygulanması halinde dünyada birinci uygulama Türkiye’den çıkmış olacak”
Nesrin Özören, yürüttükleri aşı çalışmalarına ait şu bilgileri verdi:
“Boğaziçi Üniversitesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Kısmı Laboratuvarı’nda dünyanın 4 bölgesinde patentli, Türkiye’nin birinci ve tek biyoteknoloji buluşu olan mikrokürecik teknolojisini geliştirmiştik. Bu, protein yapılarının özelliğinden ötürü bozulmayan aşı teknolojisi. Mikrokürecik teknolojisi üzerine koronavirüsünün dış yüzey proteininin kesimlerini ekledik ve bunlardan hücreleri patlatarak mikrokürecikleri saflaştırdık. Bu mikrokürecikler fareye ziyan vermeyecek tampon çözeltide fare deneyine başlamış bulunuyoruz. Farelerde de enjeksiyon öncesi kan örneği toplanıyor. Daha sonra birinci enjeksiyon sonrası 1 hafta-10 gün sonra örnek toplanıyor. İkinci enjeksiyon yapmayı planlıyoruz, ondan sonra yeniden kan örneği toplayacağız. Başlamadan evvel birinci haftada, ikinci haftada, üçüncü haftada hayvanın immün karşılığı nasıl gelişiyor bunu takip edeceğiz. ASC zerrecikleri ile aşı geliştirip beşere uygulanması halinde dünyada birinci uygulama Türkiye’den çıkmış olacak.”
Denetim kümeleri olduğunu lisana getiren Özören, kullanılan RBD denilen proteinin kesiminin İzmir Biyotıp ve Genom Merkezinden Prof. Dr. Mehmet Öztürk ve Prof. Dr. Mehmet İnan tarafından kendilerine gönderildiğini belirterek, “Türkiye’de oluşturulan konsorsiyum çok iyi çalışıyor. Birbirimizle paylaşıyoruz bu çeşit materyalleri. Kim öndeyse öbürüne veriyor ki denetim deneyi yapılabilsin.” sözlerini kullandı.
Özören, insanın ACE2’sini söz eden, klinik deneyleri için çok kritik bir transgenik farenin de Türkiye’ye getirildiğine dikkati çekerek, şunları söyledi:
“Faz-1’e giderken, insan deneyine başlamadan evvelki adımları tek tek yerine getiriyoruz ki herkes bize güvensin, sağlam adımlarla ilerlediğimizi görsün. Çok hevesle, heyecanla genç arkadaşlarımızla burada çalışıyoruz. En sonunda da ACE2 olan fareye virüsün canlısını vereceğimiz deneyi de TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi’nde Prof. Dr. Şaban Tekin’in denetimindeki biyogüvenlik düzeyi 3 ve üzeri laboratuvarda yapmayı planlıyoruz. Onları geçersek de Faz-1’e giderken Türk İlaç ve Tıbbi Aygıt Kurumundan onay alacağız. Bu seneyi klinik öncesi çalışmalarla bitireceğimizi öngörüyoruz ancak evrakımızı hazırlayacağız. Faz-1 deneyini Ocak-Şubat üzere yapabilirsek bizim için muvaffakiyet olmuş olacak. Verdiğimiz proje 12 aylıktı, Nisan’da başladı ve Nisan’da hayvan deneylerini bitirmeyi planlıyorduk. 2-3 ay öncesinden bitirebilirsek bu, bizim için sevinç kaynağı olacak.”
“Türkiye’de 8 aşı kümesi ve 10 ilaç kümesi inanılmaz çabayla çalışıyor ve inanılmaz şeyler başarıldı”
Yurt dışından büyük şirketlerin daha evvel bilinen teknolojilerle daha süratli yol aldığını, kimi şirketlerin challenge deneyi denilen canlı virüs deneyini ACE-2 farede yahut maymunda yapmadan beşerde yapmaya başladığını aktaran Özören, “İnsana başlayınca sonra yanında da maymun deneyini yaptılar, eş vakitli yürüttüler, o yüzden bizden 3-4 ay evvel gidiyorlar. Bu bir süreç ve uzun yarış, evvel sprint atanlar mı kazanacak maratonun devamını getirenler mi kazanacak daima birlikte görmüş olacağız.” dedi.
Özören, “Türkiye’de 8 aşı kümesi ve 10 ilaç kümesi da inanılmaz çabayla çalışıyor ve inanılmaz şeyler başarıldı. Sabır gerekiyor. ‘Araştırmacılar şimdiye kadar niçin virüsü aşıya dönüştüremediler?’ diye düşünülüyor. 9 ayda aşı üretmeye çalışıyor bütün dünya. Bu daha evvel olmamış bir şey. Birtakım aşılar 8 yılda, birtakım aşılar 20 yılda yapıldı. Sıtma aşısı 40 yıldır deneniyor, 2 yıldır Afrika’da uygulanıyor ve hala koruyuculuğu yüzde 40-50. Her virüsün, her patojenin kendine nazaran zorlukları var. Korona gösterildiği kadar dehşetli mutasyonlara şimdi uğramadı. ‘Aşılar çalışmayacak, boşuna çalışıyorsunuz.’ deniliyor fakat o denli değil zira RNA dizisindeki görülen mutasyonların hepsi bozucu aminoasit mutasyonuna dönüşmüyor. Konuşmadan evvel biraz moleküler biyoloji bilmek gerekiyor Lütfen insanları çok telaşa ve paranoyaya sevk etmesinler.” diye konuştu.
“Dublör virüs”
Dr. Öğretim Üyesi Tolga Sütlü de aşının tesirli olup olmadığını değerlendirebilmek için ön çalışmalar yapıldığını, hayvan deneylerinde daha ileri safhalara ve insan deneyleri ile klinik araştırmalara ilerleyebilmesi için aşının tesirli olduğuna dair birtakım bilgileri toplamak gerektiğini vurguladı.
Aşının prototipinin farelere uygulandığını belirten Sütlü, şunları kaydetti:
“Farelerde oluşacak bağışıklık yanıtını takip ediyoruz. ‘Gerçekten bu aşı farelerde virüsü etkisiz hale getirecek antikor ürettirebiliyor mu, ürettiremiyor mu?’ bunu ölçmemiz lazım. Bunu klasik olarak yapmanın yolu, o antikorun olup olmadığına kimi kimyasal testlerle bakmak. Bu, antikorların varlığını gösterse de hakikaten işe yarayıp yaramadıklarını gösteren bir test değil. Biz, antikorların sahiden çalıştığını, virüsü etkisiz hale getirebildiğini gösterebilmek için yalancı virüs sistemi kurduk, buna ‘dublör virüs’ de diyoruz. Olağanda laboratuvarda genetik araştırmalarda kullandığımız bir grup zararsız viral vektörler var. Bu zararsız virüslerin üzerine koronavirüsün hücrelere girmek için kullandığı, koronavirüsün yüzeyinde bulunan spike proteinini yerleştirdik. Bu virüsler, aslında içinde koronavirüse dair hiçbir şey olmamasına karşın dışarıdan baktığınızda koronavirüse benziyor ve koronavirüs üzere davranıyor, onun enfekte edebileceği hücreleri enfekte ediyor. Antikor test etmek istersek, bu virüsü bu antikorla karıştırıp bu antikorun ya da farelerden aldığımız plazmanın sahiden bu antikorları içerip içermediğini görebiliyoruz. Bu yalancı virüsü hücrelerin üzerine veriyoruz, olağanda enfekte etmesi gerekiyor, lakin yanına aşılanmış fareden aldığımız bir plazmayı yahut hastalığı atlatmış bir şahıstan aldığımız plazmayı koyduğumuzda bu virüsün hücrelere girişinin nötralize olmuş olması gerekiyor.”
Sütlü, kelamlarını, “Bunun testlerini yapıyoruz, böylelikle aşıyı farelere uyguladıktan 2-3 hafta sonra sahiden işe yarayacak antikor üretip üretmediklerini ölçebileceğiz. Bu testte hastaların kanındaki antikorların aktivitesi de ölçülebilir. Bize yalnızca antikorun orada olup olmadığını değil, tıpkı vakitte çalışıp çalışmadığını da gösteriyor.” diye tamamladı.
Haber7
