Öncelikle belirtmem gerekir ki bu yazımda kripto paraların caiz olup olmadığına ait bir kıymetlendirme yapılmamaktadır. Yazı yalnızca husus bakımından ehemmiyet taşıyan türel, iktisadi ve teknik istikametleri bu konuda kıymetlendirme yapacak olacak olan İslam alimlerinin bilgilerine sunmayı amaçlamaktadır.
Son vakitlerde kripto paralara yatırım dünya genelinde olduğu üzere ülkemizde de yaygınlaşmaktadır. Türkiye, dünya genelinde kripto paralara ilginin en ağır olduğu ülkelerden biridir. Nüfusunun çok büyük bir kısmı Müslüman olan bir ülkede bunların kullanımının caiz olup olmadığı da hâliyle kıymetli bir sıkıntıdır.
Bunların caiz olup olmadığı sorunu bu mevzularda hassasiyet sahibi olan insanların birçoklarının aklına dahi gelmemektedir. Bu soru aklına takılan bireyler de ilmine güvendikleri insanlara sorularını yöneltmektedir. Bir İslam aliminin bu mevzularda yorumda bulunabilmesi için de kripto paraların teknik, iktisadi ve türel (mevcut hukukumuz bakımından) istikametlerinin iyi bir formda bilinmesi gerekir. Fakat birçok defa İslam alimleri televizyonlarda, toplumsal medya platformlarında ya da hayatın her alanında bu mevzulardaki ani sorulara bir şeyler söylemektedirler. Tahminen de hazırlıksız yakalanılan bu sorular karşısında verilen yanıtlar kripto para yatırımına ilgi duyan yüz binlerce kişiyi yanlış yönlendirilebilir. Bunun da önemli bir mesuliyet olduğu izahtan varestedir.
Öbür yandan halihazırda bu bahislerde akademik manada yorumda bulunan kimi İslam alimlerinin hususun teknik, iktisadi ve türel istikametine ait eksik bilgilere sahip olduğu gözlemlenmektedir.
İslam alimlerinin dikkate alması gerektiğini düşündüğüm konuları unsurlar hâlinde belirtmek istiyorum. Bunlar yalnızca benim bu husustaki tartışmalardan tespit edebildiklerimdir. Farklı kalemlerin dikkate alınması elbette bu bahislerde yorumda bulunan İslam alimlerinin sorumluluklarındadır.
Kripto varlıklar epeyce çeşitlidir. Bunlar Bitcoin, Ethereum, Litecoin vb. üzere para ünitesi kripto varlıklardan ibaret değildir. Bunun dışında bir hizmetten yararlanma/kullanım hakkı bahşeden ya da bir iş tertibinden gelir elde etme imkânı tanıyan kripto varlıklar da bulunmaktadır. Ayrıyeten kripto varlıklar Blockchain dışındaki malvarlığı bedellerini Blockchain’de temsil edecek halde tokenize edibilir/kullanılabilir. Klasik manada bir hisse senedi, tokenize edilerek kripto varlık olarak çıkarılabilir. Yeniden bir objeye karşılık gelecek biçimde kripto varlıklar oluşturulabilir. Bir konser bileti NFT olarak satılabilir. O hâlde kripto varlıklara ait yorumda bulunulurken genel bir yorumdan kaçınmak, her bir kripto varlık tipi ve hatta her bir kripto varlık özelinde kıymetlendirme yapmak hakikat olacaktır.
Kripto varlıkların kıymetleri ve bunların değişimi de farklıdır. Bu bağlamda kripto varlıklar stabil ve stabil olmayan olarak ikiye ayrılabilir. Stabil kripto varlıkların bedeli bir şeye endekslenmiştir. Örneğin bir kripto varlığın bedeli Amerikan Doları’na, Türk Lirası’na, Euro’ya vs. ya da altın, gümüş, bor, petrol vb. pahalı maden ya da başka kaynaklara endekslenebilir. Yani 1 X Coin’in bedelinin her vakit için yaklaşık 1 Dolar, 1 TL ya da 1 Euro olduğu ya da 1 gram altın bedeline karşılık geldiği halinde kripto varlıklar oluşturulabilir. Bu durumda kripto varlıkların kıymetinde ani dalgalanmalar yaşanmayacaktır. Çünkü o andaki endekslendiği prestiji paranın pahası ya da altının fiyatı neyse o kripto paranın o anki pahası de o olacaktır. Stabil olmayan kripto varlığın bedeli ise arz ve talebe nazaran değişiklik arz eder. Örneğin bir Bitcoin’in pahası, unsur olarak, piyasa kapitalinin mevcut Bitcoin sayısına bölünmesiyle bulunur. Elbette farklı kripto para borsalarında bu bedelde küçük farklılıklar olabilir. Görüldüğü üzere Bitcoin üzere stabil olmayan kripto paralarda ani yüklü satışlar ve alışlarla önemli paha dalgalanmaları yaşanabilir. Bitcoin üzere para ünitesi kripto varlıkların içsel bedeli bulunmasa da bunlar, ödeme hizmeti ya da farklı hizmetler sunmaktadır.
Kripto paraların oluşturulmasında farklı prosedürler benimsenmiş olabilir. Örneğin birtakım kripto paralar madencilik denilen bir faaliyet sonucunda arz edilirken kimilerinde ise madencilik bulunmamakta bunlar en başında kripto parayı oluşturan bireyler tarafından arz edilmektedir. Madencilik de farklı algoritmalar temelinde yapılabilmektedir. Bu algoritmaların da kendi içinde farklı tipleri vardır. Örneğin hesaplama gücüne dayanan iş ispatında madenciler, blok üretimi için yarış içine girmektedir. Sermaye gücüne dayanan hisse ispatında ise blok üretimi için bir yarış kelam konusu değildir. Madenciler blok oluşturma misyonu için kripto paralarını sisteme kaydederler. Sistem tarafından büsbütün rastlantısal bir işlevle lakin sistemdeki hissesi ile orantılı ihtimalde blok oluşturma vazifesi bir madenciye verilir. Bu seçimde farklı kriterlerin de değerlendirmeye tabi tutulmasına ait metotlar bulunmaktadır. Burada bilhassa pay ispatında sıklıkla kullanılan “staking” kavramına değinmek gerekir. Staking bir Blockchain ağının operasyonlarını desteklemek için kripto paraların cüzdanlarda makul mühlet kilitlenip harcanmadan ya da transfer edilmeden tutulması olarak tanımlanmaktadır. Bunun sonucunda şahıslar yarar elde ederler. Münasebetiyle kripto paralara ait bu çeşit süreçlerin de caiz olup olmadığı tartışma konusu yapılabilir. Bu tartışmada kullanılan algoritmanın özellikleri bilinmek durumundadır.
Kripto paralar farklı gereksinimlere binaen doğmuştur. Bunların çok farklı fonksiyonları bulunmaktadır. Kripto paraların fonksiyonları, kullanım alanları ve bunlarla yapılan süreçler de caizlik tartışmasında değerlendirmeye tabi tutulabilir. Örneğin dünya genelinde borç vermek ve borç almak isteyenleri bir ortaya getiren global bir kredi ağı niteliğindeki kripto para platformları bulunmaktadır. Bunlar kripto paraların teknik dokümanından (Whitepaper) saptanabilir. Öte yandan bunlar insanların muhtaçlıklarını karşılayan gayri maddi bir varlık olarak nitelendirilebilirler. Lakin şu an için beşerler, kripto paralara sunduğu hizmetlerden fazla yalnızca bunların alım-satımından kazanmak için ilgi göstermektedir.
Stabil olmayan kripto paralarda ani bedel değişkenliği görülebildiğinden bunların hukuksal süreçlerde değişim aracı olarak kullanılması taraflar bakımından sakıncalı olabilir.
Blockchain’de yapılan süreçlerin, prensip olarak, kusur kaldırmaz nitelikte olduğu söylenebilir. Örneğin yanlış bir adrese kripto para gönderimi hâlinde bunun geri dönmesi o adresin sahibi olan kişinin insafına kalmıştır. Hasebiyle kripto paraların kullanımından ötürü riskler de bulunmaktadır.
Kripto paralar üzerinde tasarruf özel anahtar vasıtasıyla yapılır. Özel anahtara ait bilgi unutulmuşsa artık kripto para üzerinde tasarrufta bulunulamaz. Yani kripto paraya artık erişilemez. Münasebetiyle kripto paraların kullanım biçimi, bunların ebediyen kaybedilmesine yol açabilir niteliktedir. Bu durumda başvurulacak bir merci bulunmamaktadır.
Her kripto para olmasa da Bitcoin üzere uzun yıllardır faaliyette olan kripto paraların Blockchain ağı inançlı yapıya sahiptir. Fakat kimi kripto paralar % 51 saldırısı denilen akınlara karşı daha muhafazasız olabilir. Öbür yandan kripto paraların saklanması ve kullanılmasını sağlayan cüzdanlara hücumlardan kaynaklı güvenlik meseleleri ortaya çıkabilir. Bilhassa sıcak cüzdanlar denilen internete bağlı olan cüzdanlar bu akınlara daha açıktır.
Bitcoin Blockchain’i üzere ağlarda kripto para sahibi şahısların gerçek kimliği harfler ve sayılardan oluşan ve klasik bankacılık uygulamasında IBAN’a karşılık gelen açık anahtar/adres kullanılarak gizlenir. Açık anahtar adeta kullanıcıların takma ismi niteliğini taşır. Ağda en başından beri ne vakit hangi adresin hangi adrese hangi ölçüde kripto para transfer ettiği herkes tarafından görülebilmektedir. Görüldüğü üzere esasen Bitcoin üzere kripto paralarda anonimlik değil pseudonymlik (takma ad) kelam bahsidir. Kimi kripto paralar ise büsbütün kapalı anonim yapıdadır. Kapalılık kripto paraları nitelendirilen bu cins kripto paraların ağında yapılan süreçlerde gönderen, alıcı ve meblağ bilgileri şifrelenir. Yani hangi adresten hangi adrese hangi ölçüde kripto para transfer edildiği tespit edilememektedir. Bu tıp kripto paraların yasa dışı süreçlerde kullanılması daha muhtemeldir.
Kripto paraların temelindeki Blockchain teknolojisinde açık kaynak kodlu yazılım kelam hususudur. Bu kripto paraların Blockchain/teknik yapısı ilerde değiştirilebilir. Münasebetiyle daha evvel caiz olduğu düşünülen bir kripto para değiştirilen yapısıyla caiz olmaktan çıkabilir. Bu nedenle gelişen teknoloji tekrar yorumda bulunmayı gerektirebilir.
Kripto paralar, prensip olarak, iktisadi manada paranın fonksiyonlarını (değişim aracı olması, hesap ünitesi olması ve kıymet saklama aracı olması) sağlayabilir. Elbette bu, o kripto paranın teknik özellikleri ve nihayetinde toplum tarafından kabul görmesi ve kullanılmasıyla ilgilidir.
Kripto paralar beşerler tarafından şu an için bir yatırım aracı ya da ticari emtia olarak görülmekte ve kullanılmaktadır. Lakin ilerde bunların gündelik ve iktisadi hayatın içine katılması mümkündür.
Hukukumuzda kripto varlıklara ait özel düzenlemelerin bulunmaması bunlara hukukun uygulanamayacağı manasına gelmez. Özel düzenlemeler bulunmasa dahi mevcut genel düzenlemeler uygun düştüğü ölçüde kripto paralara da uygulanır. Öteki bir deyişle kripto paralar tüzel düzenlemelerden muaf değildir. Bununla birlikte kripto varlık işleyişinden ve teknolojisinden ötürü kimi özel düzenlemelerin yapılması gerekir. Hakikaten ülkemizde bu konuda düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır.
Blockchain teknolojisi yapısı gereği hukuk düzlemine çekilemeyen süreçlere imkân tanımaktadır. Örneğin kripto paraların haczedilmesi hukuken mümkünken bunların bireylerin şahsi cüzdanlarında tutulması yoluyla hacizden kaçırılması da fiilen mümkündür. Tıpkı biçimde mirasbırakanın özel anahtara ait bilgiyi mirasçılarla paylaşmaması nedeniyle mirasçıların hukuken kendilerine intikal eden kripto paralara erişememesi ihtimal dahilindedir.
Bitcoin üzere kripto varlıklar Blockchain sistemi dışında rastgele bir talep hakkı vermemektedir. Yani bu çeşit kripto varlıklar göreli bir hak içermez. Münasebetiyle bunların sahiplerinin haklarını ileri sürebileceği karşı taraf bulunmamaktadır. Çoğunluktaki görüşe nazaran mülkiyet üzere mutlak hak da bahşetmemektedir. Öbür yandan birtakım kripto varlıklarda ise bunların sahipleri, Blockchain sistemi dışında ihraççıya ya da üçüncü bireye karşı hak ileri sürülebilirler.
Kripto paraların miras yoluyla mirasçılara geçişinde, kural olarak, bir sorun bulunmamaktadır. 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu unsur 599/f. 1 uyarınca mirasbırakanın vefatı ile birlikte miras bir kül hâlinde mirasçılara geçmektedir. Mirasçılara intikal eden tereke para ile ölçülebilen maddi ve gayri maddi faal ve pasifleri içermektedir. O hâlde para ile ölçülebilen kripto paralar da miras yoluyla mirasçılara geçebilir. Kripto paraların hukuken miras yoluyla geçişinde bir sorun bulunmasa da teknik olarak terekeye dahlinde sıkıntıyla karşılaşılabilir. Burada mirasın geçişinde kripto paraların saklanma yolu ehemmiyet arz eder. Kripto paralar kripto para borsalarında tutuluyorsa mirasçılar, mirasçı olduklarını gösteren evrak ile kripto para borsalarına başvurup kripto paraların terekeye katılmasını sağlayabilirler. Fakat mirasbırakan kişi kripto paralarını kendi şahsi cüzdanında tutuyorsa bu kripto paraların tasarruf edilmesine ait özel anahtarlara ait bilginin mirasbırakan tarafından mirasçılarla paylaşılması gerekir. Aksi takdirde hukuken mirasçılara geçen kripto paralar fiilen mirasçılara intikal edemez. Son olarak eklemek gerekir ki ülkemizdeki insanların birçok kripto paralarını kripto para borsalarında tutmaktadır.
Kripto paralar yasa dışı bahiste, terör finansmanında ve başka yasa dışı faaliyetlerde kullanıma açıktır.
Kripto paralarla fon toplama bilhassa dolandırıcılık gayesiyle kullanılabilmektedir.
Kripto paralar mal kaçırma gayesiyle kullanılabilmektedir.
Mevcut kripto paralar, devletler tarafından ihraç edilmemiştir. Lakin devletlerin de kendi dijital paralarını oluşturmaya yönelik çalışmalara başladığı bilinmektedir.
Kripto para borsaları üzerinden kripto para alım-satım süreçlerinde taraflar çoklukla birbirlerini tanımamaktadır.
Bitcoin üzere stabil olmayan kripto varlıkların pahaları güçlü sermaye sahiplerinin manipülasyonuna açıktır. Hakikaten balinalar olarak nitelendirilen bu bireyler, güçlü alım-satımlarla kripto paraların pahasında ani dalgalanmalar meydana getirerek insanları ziyanına satış yapmaya itmektedirler. Tekrar geniş kitlere hitap eden bireylerin makus niyetli açıklamaları ile kripto paraların pahasında ani artış ya da azalış meydana gelebilmektedir. Mevcut işleyişte bu tıp kripto paralar, hiçbir karşılık verilmeksizin, güçlü sermayenin insanların emeğini sömürmesinde bir gösterge/araç olarak kullanılmaktadır. Diğer bir deyişle başka beşerler balinaların istikamet verdiği kripto para oyunundan kâr elde etmek isterken “kasa her vakit kazanır” kuralına maruz kalmaktadırlar. Görüldüğü üzere kripto paralar muhakkak bir kısmın haksız çıkar elde edilmesine imkân tanıyan araçlar olarak fonksiyon görebilirler.
Kripto varlıklara ait yapılacak özel düzenlemeler üstte belirtilen kimi dezavantajları ortadan kaldırabilir. Lakin Blockchain teknolojisinin yapısı gereği birtakım konularda ülkesel bazda düzenlemeler kâfi olmaz ve memleketler arası düzenlemelere muhtaçlık duyulur. Blockchain teknolojisinin özelliklerini düşündüğümüzde bunların da tam manasıyla kâfi olacağını söylemek güçtür.
Sonuç olarak kripto paraların caiz olup olmadığına ait kıymetlendirme esasen her bir kripto para özelinde üstte belirtilen konular dikkate alınarak İslam hukukuna nazaran yorumlanması kıymet taşımaktadır.
M. Fatih Cengil
Çukurova Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Ticaret Hukuku Anabilim Kısmı
[email protected]
Haber7
