İşte Murat Ülker’in ‘İstanbul aşığı’ ve ‘Türklerin ulusal ressamı’ olarak anılan Hoca Ali İstek ve yapıtları hakkındaki paylaşımı;
Değerli Takipçilerim, vakit buldukça LinkedIn sayfalarında buluşuyoruz ve siz onbinlerle tabir edilen etkileşimle beni ödüllendirdiniz. Çok teşekkür ediyorum. Bundan bu türlü sizinle hayatımın iş harici öğelerini de paylaşmak istiyorum ki, bu etkileşimimiz hobi, aile üzere iş hayatımızın yanında kişiliğimizi meydana getiren önemli ögelerdir. Bugünkü postum sanat hakkında;
“Güzeli severim Yaradan’dan ötürü” benim düsturum. Her mevzudaki hoş, estetik ve manalı sanat yapıtları ebediyen dikkatimi çekmiştir. Bugün size Yıldız Holding Koleksiyonu’nda yer alan benim birinci gözağrımdan kelam etmek istiyorum.
Lise yıllarında Ülker Bisküvi Fabrikası’nda staj yaparken YKB’den gelen kalın bir belge dikkatimi çekmişti, açtım içinden Hoca Ali İstek karakalem fotoğraflarının baskıları çıktı. Mest olmuştum. Bunları çabucak çerçeveleterek imalat dahil arkadaşlarımın odalarına astım. Böylelikle onları hepimiz görebilecektik. (YKB’ye müteşekkirim)
Ve sonra suluboya, yağlıboya Hoca Ali İstek yapıtlarını buldukça, gücüm yettikçe aldım. İşte size bir seçki;
Memleketimize ve hoş İstanbul’a olan gönülden bağlılığımı beni tanıyanlar bilirler. Nereye gidersem gideyim, süratlice meskenime, yaşadığım yere dönme isteğim, seyahatlerimi de daima kısa tutturur bana.
Sanatı düşünür ve onunla haşır neşir olurken de hoş İstanbul’umuzun görünümlerini bahis eden eserler daima en çok ilgi duyduklarım olmuşlardır. Bu yüzden, bir İstanbul aşığı olarak bilinen Hoca Ali Rıza’nın yapıtlarıyla yolumun kesişmesi, kaçınılmaz oldu. Alma bahtına sahip olduğum yapıtların, sanatkarların emaneti olduğuna inanan biri olarak; bu yazımda sizlere, bizim koleksiyonumuzda da yapıtları bulunan, üslûbunu yıllardan beri hayranlıkla izlemeye doyamadığım ressam Hoca Ali Rıza’dan ve yapıtlarından biraz bahsedeyim.
Kaynaklara yaşadığı evresi yaşatan ressam (1) unvanıyla geçen üstadımızın İstanbul peyzajlarından hangi birini görsem daima o yaşamadığım, yaşayamadığım devre göç eder zihnim. Tesellim ise şu: İki gözün bir imgenin netlikle zihne yansıması için iki farklı merceği kullanması üzere, bugünün İstanbul’u bir gözümde, Hoca’nın İstanbul’u öbür gözümde canlanır.
FOTOĞRAF ALTI YAZISI: HOCA ALİ İSTEK, Köprülü Peyzaj, 1910, Mukavva üzerine yağlı boya, Eski Türkçe imzalı, 32 x 52 cm
Kendisinin günümüze aktarılan kelamlarından biri de “Bu fani dünyadan bir gün göçüp gideceğim ancak yine dünyaya gelmek imkanım olsa, Allah’tan yeniden ressam olmayı dilerim.” kelamıdır. Sahiden hayatına baktığımızda, bu bahiste samimi olduğunu görebiliyoruz.
Ordinaryüs Profesör Süheyl Ünver, ‘İstanbul Risaleleri’ isimli yapıtının beşinci cildinde yer alan ön kelam metninde şu cümleleri kaleme almıştır: “Rıza Bey’in bunları hazırladığı vakitte fotoğraf yok mu idi? Vardı; lakin onlar, İstek Bey’in duyup beğenip çizdiği ayrıntıları, bu kadar vuzuh ile gösterebilir mi idi? Fotoğrafları olanların öbür ressamlarımız üzere, bu eski ve kısmen de tarihi kahvehanelerimizin ve bir gün bütün hususiyetleriyle ortadan kalkacaklarını düşündüklerini zannetmiyorum. Bu gereği hissetmemiş olmalılar ki ecnebiler hariç, birçok bu tarihî ödevi kavrayamamışlardır. Bugün İstanbul Boğaziçi’nde, Üsküdar’da toplumumuzun yaşayış yerlerinin bir tarihi olması lazım diye düşünebilecekler çıkar da bir şeyler yazmayı tasarlarlarsa Ali İstek Bey’in çizdiklerinden müstağni kalmayacaklardır.” (2) ( Alıntı yapılan cümlelerdeki düzeltmeler, tarafımızdan yapılmıştır.)
Tıpkı kitapta Ord. Prof. Süheyl Ünver, ‘Üstad-ı Âlişan Ressam İstek Beyefendi Hazretleri’nin Samimi Lisanından Söylenen Tercüme- i Hal-i Sûretidir’ başlıklı yazısında ressam, hocaların hocası Ali İstek Hoca, icra ettiği işi şu formda tabir eder: ‘Mesleğim “peyzaj” ressamlığı olup sanat-ı fotoğrafın icap ettirdiği başka sunuf-u teferruatından behreyâb olmak pek olağan olmakla yegâne zevk ve hissiyatım, memleketimin tatlı semaları altında zümrüdin menazırına serpilmiş yerli ve ulusal bir lisan-ı hayat söyleyen Osmanlı aşiyanlarını, mahallelerini, görüntülerini, meşcerelerini, asâr-ı âliye ve tarihiyelerini öldürmemek ve onlara bir hayat-ı dûra dur vermek olduğu için bu bâbda pek çok poşadlar, krokiler, gerek kalem gerek suluboya ve yağlı boya “tabii resimler”, kâmilen mahfuzum ve günden güne adetleri artmakta olan yadigârlarımdır.
Eski ve yeni poşadlarım ve ikmal edilmiş asarım vardır. İşbu asar-ı türlüye, el-yevm koleksiyon halinde tertip edilmiş olarak darü’l – iştigalimde mevcuttur.
Askeri mütekaitlerinden Fotoğraf Muallimi Üsküdarlı Ali İstek
Fotoğraf Altı yazısı: HOCA ALİ İSTEK (1858-1930), Orman, Tuval üzerine yağlı boya, Eski Türkçe imzalı ,76×101 cm
Ressam Ali İstek Beyefendi ‘İstanbul ve Boğaziçi Ressamı’ olarak tanınmışsa da bu kentin özellikleri dışına da çıkmış ve memleket içinden görünümler getirmekten geri kalmamıştır. Yapıtlarında Gebze, Değirmendere, Karamürsel ve Söğüt taraflarına da yer vermiştir. (3)
Türk fotoğraf sanatının hocası olarak bilinen Hoca Ali İstek, yetmiş iki yıllık ömründe beş bine yakın eser sığdırmış, kırk yedi yıl askeri ve sivil okullarda fotoğraf öğretmenliği olmak üzere, elli beş yıllık meslek hayatında bilhassa Osmanlı İstanbul’unu tasvir etmiştir. Fotoğraf tahsilini Fransa’da gören ve yurda dönünce eşsiz meyyit tabiat fotoğrafları ile meşhur olan Süleyman Seyyid’den faydalanmıştır. (4) Tüm başarılı çalışmaları nedeniyle de 1881 yılında, Sultan II. Abdülhamid tarafından Nişân-ı Mecidî ile ödüllendirilmiştir.
FOTOĞRAF ALTI YAZISI: HOCA ALİ İSTEK (1858-1930), Peyzaj, Kâğıt üzerine sulu boya. Eski Türkçe imzalı, 32,5×50 cm h.1338 | m.1922
Sanat, insanı alıp daima bir yerlere götürür. Ali İstek Hoca da yapıtlarıyla bizleri, Osmanlı Dönemi’ndeki İstanbul’a, o periyodun yer ve medeniyet nüanslarına, görünümlerine, sokaklarına, kendi merceğiyle ve tüm ayrıntılarıyla o denli bir götürüyor ki yapıtlarını incelerken aslında geçmişe bakıyoruz. Ne büyük şans!…
Aslında kendisi peyzaj fotoğrafları yapan birinci sanatkarımız değildir. Devrinde Fransa’daki 1830 peyzajcıları ismiyle anılan sanatkarların üslubunda eserler vardır; lakin bizim asker ressamlarımız ortasında Hoca Ali Rıza’nın üslubu biraz farklıdır. (3) Görüntü ressamlarımız ortasında yer alan en pitoresk çalışmalar, Hoca Ali Rıza’ya aittir. Kendisi, sanatını icra ederken ilhamını tabiattan almayı seçmiş ve saraydan çıkıp tabiatın içinde fotoğraf yapan birinci Türk ressamı olmuştur. Böylesine yetenekli bir sanatkarın birçok kaynakta da “Türklerin ulusal ressamı” olarak anılması hiç şaşırtan değil.
FOTOĞRAF ALTI YAZISI: HOCA ALİ İSTEK, İki Oyuklu Kaya, Tuval üzerine yağlı boya Eski Türkçe imzalı 34×46 cm h.1340 | m.1921
Üstelik ortadan uzun yıllar bile geçse tabloların renkleri birinci günkü üzere capcanlı görünüyor. Öğrendiğim kadarıyla Hoca Ali Rıza’nın kendi lir tekniğidir bunun nedeni. Çok ince bir boyama tekniği ile yüzeylere ışıklı alanlar nakşediyor. (4)
Aslına bakarsanız Türk fotoğrafının virtüözlerinden Hoca Ali Rıza’ya, onun tekniğine duyduğum hayranlığım, lise yıllarıma kadar uzanıyor. Koleksiyonumuza kattığım birinci eserler, Hoca’nın desen ve özgün baskılarıydı. O zamanki Ülker Topkapı Bisküvi Fabrikasının işletme dâhil, tüm ofislere, bu yapıtları çerçeveletip asmam lise yıllarımdaki birinci sanat faaliyetimdi.
Büyük bir vatansever olan Hoca Ali Rıza’nın en büyük dileği, milletinin hayatına, kendi tabiriyle “sadık ve gerçek tercüman” olmaktı. Bu gayeyle bizleri, Osmanlı’nın sosyolojik ve kültürel ayrıntılarıyla da buluşturan yapıtlarıyla kendi ekolünü oluşturmuş; bilhassa kentin yanan ve yıkılan yüzlerce anısını da tespit edip resmetmiş, bizlere önemli eserler bırakmıştır.
Kendisinin çalışkanlığı rutinlerine de sirayet etmiş. Sabah, gün ışığının ortaya çıkmasıyla birlikte Üsküdar’daki konutundan eşeğine biner, gün boyunca Üsküdar’ı gezip fotoğraf yaparmış. Hatta bu nedenle Üsküdarlı Ressam Hoca Ali İstek olarak da anılıyor yer yer. Gerçi genelde evrakçı fotoğraflarından bahsettik fakat hayali görüntü fotoğrafları de mevcut. Kendisi, bu çalışmalarına ise kesinlikle “fikirden” diye not düşermiş.
FOTOĞRAF ALTI YAZISI: HOCA ALİ İSTEK (1858-1930), Şelale. Tuval üzerine yağlı boya,82×60 cm, 1900
Yapıtlarına ziyan vermesinler diye fareleri beslermiş. Tüm hayatı üretme üzerine heyeti sanatçı, misafirliğe çok değer verirmiş lakin rivayet odur ki ziyaretlerde boş ve çok konuşan konuklarına epeyce büyük lokumlar ikram edermiş.
Guajları, taş baskı fotoğrafları ve yağlı boya yapıtları incelenirse onun daha çok kendi içine yönelik bir gözleme sahip olduğu görülür. İşin içine biraz hayal de katan hisli bir tabiat izlenimi olan ressamımızın yapıtlarında; biçimini, kartpostal havasındaki peyzajlara götürdüğünü görebilirsiniz. Bilhassa guaj boya ile tabiat izlenimleriyle çok başarılı bulunur ki ben de bu yapıtlarının hayranıyımdır lakin portre desenlerinin de hayli başarılı olduğunu belirtmek gerekir. Tüm bu farklı teknikleri (karakalem, guaj, sulu boya, taş baskı) denemesi de onun tek bir metoda saplanıp kalmadığının, kendini ve sanatını daima geliştirmeye çalıştığının bir delili olsa gerek.
Hoca Ali İstek, İstanbul’un avlulu konutlarını, Arnavut kaldırımlı dar sokaklarını, tüm estetik yetkinliği ile kusursuz resmetmiştir. Yapıtlarından anladığım, o da işine ve İstanbul’a âşıktı. Hem resmetmeyi seçtiği yerlerin hem de sigara kâğıtlarının ardını kullanacak derecede en ufak kâğıdı bile değerlendirmesinin sebebi bu olsa gerek.
Hoca Ali Rıza’nın Türk sanat tarihindeki ehemmiyetinin nedenlerinden biri de detaylardaki derinliğidir. Epey ihtimamlı detayları ve renk bilgisi ile kendinden evvel gelen gelenekten ayrılmaktadır. Sanatkarın tüm görüntü fotoğraflarında, mavilerin ve yeşillerin yüklü olması ünlüdür. Gerçek bir peyzaj ustası olan sanatkarın figürleri ise genelde boyut belirleyici olarak kullandığını görürüz. Bu yapıtında olduğu üzere, hacim yaratmak için ışık ve gölgeden de ustalıkla yararlanırmış.
Vatan aşığı olduğunu ve öğrencilerine bunu aşıladığını anılarından da anlayabiliyoruz.
Çok sevdiği öğrencisi Süheyl Ünver’e bir öğüdünde şöyle söylemiş̧:
“…En ufak bir kâğıdı bile atma. Güzele giden her şeyi kaydet. Memleketimizin ulusal abide ve meskenlerini tespit et.
Dostlara yük verme ve onları sık sık taciz etme.
Bize hizmet eden zavallıları minnetle yâd ederek gönüllerini şâd et. Onların yardımına koş̧.
Derviş̧ olmayarak derviş̧ meşrep ol.
Sürekli yararlı şeylerle meşgul olarak çalış̧.
Hoş sözlerle ruhunu incelt.
Hoş fotoğraflı defterler doldur. Küçükleri sevindir.
Her türlü mahlûka acı. Örnek bir vatanperver ol!’’ (5)
Bu hoş öğütlerinin yanı sıra yazıda tekrar dikkatimi çeken bir kısmı de sizlerle paylaşmak isterim:
Kırkambar dediği cep defterlerine, görüp ilgilendiği şeylerin fotoğrafını yaparmış daima olarak. Onu anlatırken “Çok ihtiyatlı bir insandı. Bir çantası vardı ki, talebesi ona da “kırkambar” ismini vermişti. İçinde iğneden ipliğe her şey mevcuttu. Boyaların, kalemlerin ve kâğıtların çeşitleriyle doldurduğu bu çanta, ağır bir heybeden farksızdı; lakin üstat bunun da kolayını bulmuştu. Koltuğunun altına bir kopça dikmiş ve onun öteki tarafını çantasına iliştirerek koltuğunun altına aldığı çantanın tartısını bir oldukça azaltmıştı. Çok pratik bir zekâya sahipti. Beğendiği bir yere oturduğunda, civardan hiçbir şeye gereksinimi olmazdı. Çünkü fotoğraf yapabilmek için gerekli gereç yanında mevcuttu.” (5)
Diğer hoşuma giden bir öğüdünde ise “Can sıkılınca fotoğraf yapmayı bırakmalıdır. İstek bâki iken terk olunursa tekrar istekle çalışmak müyesser olur.” demiş.
Aslında bunun yalnızca fotoğraf yapmak için değil, hayatın her alanında geçerli olduğuna inanıyorum. İşini severek yapmak, o andan zevk alıyor olmak her türlü işe de yansıyor. Bakan, gören, tadan, deneyimleyen herkes de bunu hissedebiliyor.
“İnsan fotoğraf yaparken ekseriyetle kendi yanılgısını göremez; ama oburunun kusurunu çabuk görür.” Bu da tekrar yalnızca fotoğrafla değil hayattaki her şey için çok gerçek bir öğüt kanımca.
Ömrünü, çok sevdiği bu hoş topraklarımızı bize de sevdirmek için resme adamış bu hoş ruhlu sanatkarımızın hayatı, kendi tabiriyle “Ne iş yapıyorsak yapalım, memleketimize güzel olmayı amaçlamak’’ açısından da hoş bir örnek teşkil ediyor.
Biliyorsunuz, bizlerin süreksiz olduğu dünyada eserler kalıcıdır. Onlara baktıkça da geçmişini çok merak ederim. Sanatçı bunu neden yapmış, ne göstermek istemiş, benden evvelki sahipleri ya da sergilendiği müzelerde esrleri izleyenler neler hissettiler?
Bu süreçte çok değer verdiğim Hoca Ali İstek ve sanatı hakkında edindiğim bilgileri sizlerle paylaşmış oldum. Umarım keyif aldınız. Şayet eski İstanbul’u merak ediyorsanız kesinlikle yapıtlarını inceleyiniz.
Kendisini bu vesileyle hayırla anmış olduk. Rahmet olsun.
Not: Açık kaynak niteliğindeki bu yazı müellif zikredilerek iktibas edilebilir. Telif gerektirmez.
Kaynaklar:
1 Nigâr Taşlıcalı, https://core.ac.uk/download/pdf/80960722.pdf
2 A. Süheyl Ünver (2015), İstanbul Risaleleri – 5, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları
3 Adnan Turani (2020) Dünya Sanat Tarihi, İstanbul:,Remzi Kitabevi,2020
4 https://tr.wikipedia.org/wiki/Hoca_Ali_R%C4%B1za
4 Prof. Dr. Değer Giray, Ankara Fotoğraf ve Heykel Müzesi Başyapıtlar, Cilt 1 https://arhm.ktb.gov.tr/catalogs/detail/2005/basyapitlar-i.cilt
5 A.G. Sayar (1994). A. Süheyl Ünver, Hayatı Şahsiyeti ve Yapıtları, 1889-1986, İstanbul, Eren Yayınları
Haber7
